กระชับ หรือ “หญ้าผมยุ่ง” เมล็ดให้แป้ง ทั้งต้นเป็นยา

กระชับ

กระชับ หรือเรียกอีกอย่างว่า “หญ้าผมยุ่ง” เป็นวัชพืชทั่วโลกที่มักจะขึ้นตามที่โล่ง มีผลเป็นรูปไข่และมีหนามนุ่มเป็นรูปตะขออยู่บนผิวของผลทำให้ดูเด่นออกมา ส่วนของผลเป็นยาเย็น ส่วนของรากเป็นยาขม เมล็ดให้แป้ง โดยสามารถนำมาใช้ทำเป็นเส้นก๋วยเตี๋ยวได้ นิยมนำยอดอ่อนและต้นอ่อนมาทำให้สุกแล้วสามารถใช้รับประทานเป็นผัก แต่ส่วนของต้นกล้ามีพิษมาก ดังนั้นห้ามรับประทานเด็ดขาด

รู้จักกับชื่อต่าง ๆ ของกระชับ

ชื่อวิทยาศาสตร์ : Xanthium strumarium L.
ชื่อสามัญ : มีชื่อสามัญว่า “Burweed” “California – bur” “Cocklebur” “Ditch – bur”
ชื่อท้องถิ่น : ภาคเหนือเรียกว่า “เกี๋ยงนา มะขัดน้ำ มะขะนัดน้ำ” ภาคตะวันออกเฉียงเหนือเรียกว่า “เกี๋ยงน้ำ ขี้อ้น ขี้อ้นดอน ขี้อ้นน้ำ” จังหวัดเชียงใหม่เรียกว่า “หญ้าผมยุ่ง” จังหวัดราชบุรีเรียกว่า “ขี้ครอก” จีนกลางเรียกว่า “ชางเอ๋อจื่อ” มีชื่ออื่น ๆ ว่า “ผักกระชับ”
ชื่อวงศ์ : วงศ์ทานตะวัน (ASTERACEAE หรือ COMPOSITAE)
ชื่อพ้อง : Xanthium sibiricum Patrexwidd, Xanthium americanum Walter, Xanthium chinense Miller, Xanthium indicum Koeing ex Roxb., Xanthium japonicum Widder

ลักษณะของกระชับ

กระชับ เป็นพรรณไม้ล้มลุกอายุราว 1 ปี คาดว่ามีถิ่นกำเนิดในทวีปอเมริกา มักจะขึ้นตามที่โล่ง แม่น้ำ ริมลำธาร ริมตลิ่ง ริมทะเล ตามหนองบึงทั่วไป ตามที่รกร้างว่างเปล่า
ลำต้น : ลำต้นตั้งตรง ผิวต้นหยาบ มีลายเส้นเป็นเหลี่ยมทั้งต้น มีขนสีขาวขึ้นอยู่ประปราย ผิวโคนต้นเป็นสีม่วง ส่วนผิวด้านบนของลำต้นเป็นสีเขียวแต้มด้วยสีน้ำตาลดำ แตกกิ่งก้านได้มาก
ใบ : เป็นใบเดี่ยวออกเรียงสลับกัน ลักษณะของใบเป็นรูปสามเหลี่ยม เว้าลึกเป็น 3 – 5 แฉก ปลายใบแหลม โคนใบเป็นรูปหัวใจตื้นหรือกลม ขอบใบเป็นซี่ฟันปลาหรือหยักเป็นฟันเลื่อยแบบไม่เป็นระเบียบ แผ่นใบมีขนสากทั้งสองด้าน
ดอก : ออกดอกเป็นช่อกระจุกแน่น เรียงแบบช่อกระจะบนแกนเดียว ดอกมีจำนวนมาก ดอกเพศผู้และดอกเพศเมียจะอยู่บนต้นเดียวกัน กลีบดอกเป็นสีขาว
ผล : ผลมีลักษณะเป็นรูปไข่หรือรูปกลมวงรีหรือเป็นรูปขอบขนาน โดยจะออกเป็นคู่ ผลมีหนามนุ่มเป็นรูปตะขออยู่บนผิวของผล ที่ปลายผลเป็นจะงอยแหลม 2 อัน
เมล็ด : ในหนึ่งผลจะมีเมล็ดอยู่ 1 เมล็ด เรียกว่า “เมล็ดกระชับ” เมล็ดเป็นสีดำมีลักษณะเรียวยาวและแข็ง

สรรพคุณของกระชับ

• สรรพคุณจากผล บำรุงกำลัง เป็นยาบ้วนปาก แก้อาการปวดฟัน เป็นยาแก้ไข้ทรพิษ ช่วยรักษาโรคท้องมาน ช่วยแก้ลมพิษ ช่วยระงับอาการเกร็งตัวของกล้ามเนื้อและอัมพาต แก้แพ้ แก้อาการอักเสบ
• สรรพคุณจากราก ช่วยทำให้เจริญอาหาร เป็นยาแก้ไข้หวัด ถอนพิษไข้ ช่วยแก้อาการตกเลือดในสตรี ช่วยสมานแผลสด ช่วยห้ามเลือด แก้วัณโรคต่อมน้ำเหลือง แก้มะเร็ง แก้แพ้ แก้อาการอักเสบ
• สรรพคุณจากใบ ช่วยแก้อาการปวดศีรษะ ช่วยแก้อาการปวดหู เป็นยาแก้ไข้หวัด ถอนพิษไข้ ช่วยรักษาโรคเริม ช่วยแก้อาการตกเลือดในสตรี แก้โรคที่เกี่ยวกับต่อมน้ำเหลือง ช่วยแก้พิษงูสวัด ช่วยสมานแผลสด ช่วยห้ามเลือด
• สรรพคุณจากต้น ช่วยแก้อาการปวดศีรษะ ช่วยระงับประสาท ช่วยแก้อาการปวดหู เป็นยาแก้ไข้หวัด ถอนพิษไข้ เป็นยาแก้โรคมาลาเรีย ช่วยขับเหงื่อ ช่วยขับน้ำลาย ช่วยรักษาโรคกระเพาะอักเสบ ช่วยรักษาโรคเกี่ยวกับทางเดินปัสสาวะ แก้มุตกิดของสตรี ช่วยแก้อาการตกเลือดในสตรี ช่วยแก้อาการปวดประจำเดือนของสตรี ช่วยแก้อาการปวดกล้ามเนื้อ ช่วยแก้ไขข้ออักเสบ
  – ช่วยแก้ฝีหนองภายนอก ด้วยการนำต้นสดประมาณ 60 กรัม มาต้มกับน้ำ แล้วนำน้ำที่ต้มมาล้างบริเวณที่เป็นแผล
• สรรพคุณจากเมล็ด เป็นยาแก้ไข้หวัด ถอนพิษไข้ เป็นยารักษาไข้จับสั่น ออกฤทธิ์ต่อปอดและตับ ช่วยขับลมชื้น ช่วยแก้อาการตกเลือดในสตรี ช่วยแก้โรคผิวหนัง รักษาโรคเรื้อน
  – ช่วยแก้จมูกอักเสบเรื้อรังและริดสีดวงจมูก ด้วยการนำเมล็ดประมาณ 8 กรัม ใบสะระแหน่ 5 กรัม ใบชา 10 กรัม รากหอมใหญ่ 6 กรัม โกฐสอ 10 กรัม และดอกชุนฮัว 12 กรัม มาต้มกับน้ำเป็นยารับประทาน
• สรรพคุณจากใบและต้น ช่วยแก้หิด
  – ช่วยแก้พิษจากแมลงสัตว์กัดต่อย ด้วยการนำใบและต้นมาตำแล้วใช้พอกบริเวณที่ถูกกัด
  – รักษาแผลปวดบวม ด้วยการนำใบและลำต้นมาตำให้ละเอียดใช้พอก

ประโยชน์ของกระชับ

เป็นส่วนประกอบของอาหาร ยอดอ่อนและต้นอ่อนนำมาทำให้สุกแล้วสามารถใช้รับประทานเป็นผักได้ หรือใช้ต้นอ่อนที่เพาะจากเมล็ดมาใช้ปรุงอาหาร เมล็ดให้แป้งจึงสามารถนำมาใช้ทำเป็นเส้นก๋วยเตี๋ยวได้

ข้อควรระวังของกระชับ

1. ต้นกล้าจะมีพิษมาก ดังนั้นห้ามรับประทานเด็ดขาด เพราะอาจจะทำให้เกิดอันตรายถึงชีวิตได้
2. เมล็ดมีสาร Xanthostrumarin glycoside ซึ่งเป็นสารที่มีพิษต่อสัตว์ สารนี้จะลดลงเมื่อใบแท้เริ่มมีการเจริญเติบโต

กระชับ เป็นต้นที่มีสรรพคุณและมีพิษอยู่ในตัว ดังนั้นก่อนนำมาทานจึงควรระมัดระวังเพราะต้นอ่อนจะมีพิษมาก ส่วนของเมล็ดให้แป้งจึงสามารถนำมาใช้ทำเป็นเส้นก๋วยเตี๋ยวได้ เป็นวัชพืชที่น่าสนใจในการนำมาใช้ประโยชน์ มีสรรพคุณทางยาได้หลายส่วนจากต้นโดยเฉพาะส่วนของต้น มีสรรพคุณที่โดดเด่นเลยก็คือ บำรุงกำลัง ระงับอาการเกร็งตัวของกล้ามเนื้อและอัมพาต ช่วยระงับประสาท แก้วัณโรคต่อมน้ำเหลือง แก้มะเร็ง แก้ไข้และดีต่ออวัยวะของสตรี

สั่งซื้อผลิตภัณฑ์อาหารทางการแพทย์ เนสท์เล่ ออรัลอิมแพค คลิ๊ก @amprohealth

เอกสารอ้างอิง
หนังสือสารานุกรมสมุนไพรไทย-จีน ที่ใช้บ่อยในประเทศไทย. “กระชับ”. (วิทยา บุญวรพัฒน์). หน้า 24.
สำนักงานหอพรรณไม้ สำนักวิจัยการอนุรักษ์ป่าไม้และพันธุ์พืช กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช. “กระชับ”. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก: www.dnp.go.th/botany/. [28 ม.ค. 2014].
หนังสืออนุกรมวิธานพืช อักษร ก. ฉบับราชบัณฑิตยสถาน. “กระชับ”.
หนังสือคู่มือการปรุงอาหารจากผักพื้นบ้านไทย. (ยิ่งยง ไพสุขศานติวัฒนา).
ผักพื้นบ้าน ในประเทศไทย กรมส่งเสริมการเกษตร, สถาบันวิจัยและพัฒนา มหาวิทยาลัยราชภัฏลำปาง. “หญ้าหัวยุ่ง”. อ้างอิงใน: หนังสือสารานุกรมสมุนไพร รวมหลักเภสัชกรรมไทย (วุฒิ วุฒิธรรมเวช). [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก: area-based.lpru.ac.th/veg/. [28 ม.ค. 2014].
สมุนไพรดอทคอม. “กระชับ”. อ้างอิงใน: หนังสือพจนานุกรม สมุนไพรไทย (วิทย์ เที่ยงบูรณธรรม). [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก: www.samunpri.com. [28 ม.ค. 2014].
ข้อมูลอ้างอิง (Source) : https://medthai.com
รูปอ้างอิง
1.https://www.flickr.com/photos/99758165@N06/19059401496
2.https://brainmanpictures.piwigo.com/picture?/14726