จาก ปาล์มชนิดหนึ่งในป่าชายเลน มีประโยชน์มากมายต่อวิถีชีวิตในแบบชาวบ้าน

จาก

จาก (Nipa palm) เป็นพืชเก่าแก่มากชนิดหนึ่ง เป็นปาล์มเพียงชนิดเดียวที่เป็นพืชในป่าชายเลน ส่วนมากจะพบเป็นลูกจากเชื่อมที่อยู่ในของหวาน ถึงแม้จะเป็นพืชที่ให้สรรพคุณน้อยกว่าพืชอื่น ๆ แต่เป็นต้นที่มีประโยชน์หลากหลายมากในอุตสาหกรรมต่าง ๆ สามารถนำส่วนประกอบของต้นมาใช้เป็นส่วนประกอบของอาหารและเป็นส่วนประกอบในผลิตภัณฑ์มากมาย

รู้จักกับชื่อต่าง ๆ ของจาก

ชื่อวิทยาศาสตร์ : Nypa fruticans Wurmb
ชื่อสามัญ : มีชื่อสามัญว่า “Nypa” “Atap palm” “Nipa palm” “Mangrove palm”
ชื่อท้องถิ่น : มีชื่ออื่น ๆ เรียกว่า “อัตต๊ะ”
ชื่อวงศ์ : วงศ์ปาล์ม (ARECACEAE)

ลักษณะของต้นจาก

ต้นจาก เป็นปาล์มแตกกอที่มีถิ่นกำเนิดอยู่ในบริเวณชายฝั่งทะเลของประเทศไทย
ลำต้น : ลำต้นเป็นเหง้าใต้ดินหรือโผล่เหนือดิน มักเรียกว่า “หินจาก” ต้นเกิดติดกันเป็นกลุ่มกอ มีลักษณะอ้วนสั้น และแบน แตกออกเป็น 2 ง่าม โดยเยื่อของส่วนลำต้นและโคนก้านใบมีโพรงอากาศ
ราก : รากเป็นระบบรากฝอย แตกออกจากด้านล่างของลำต้น จำนวนของรากต่อต้นนั้นมากและมีขนาดยาว ทำให้พื้นที่โดยรอบลำต้นกระจุกตัวด้วยรากจำนวนมาก
ใบ : มีลักษณะเป็นใบเดี่ยวแบบขนนก ก้านใบมีลักษณะอวบใหญ่เรียกว่า “พงจาก” หรือ “ทางจาก” ส่วนโคนก้านใบเรียกว่า “พอนจาก” ใบย่อยมีลักษณะเรียวยาวคล้ายใบมะพร้าวแต่ขนาดใบกว้างกว่า ผิวใบด้านบนมีสีเขียวเข้มเป็นมัน ส่วนผิวใบด้านล่างมีสีนวล กาบใบใหญ่ห่อโคนต้น ก้านใบที่แตกใหม่จะเป็นสีม่วงแดง
ดอก : ดอกมีสีเหลือง ออกดอกเป็นช่อแบบกระจุกแน่นระหว่างกาบใบ ดอกเป็นรูปกลม เป็นดอกแยกเพศอยู่ในต้นเดียวกัน ช่อดอกจะชูตั้งขึ้นและโค้งลง ก้านดอกเรียกว่า “นกจาก”
ผล : ผลมีลักษณะอัดรวมกันแน่นบริเวณปลายก้านดอกเรียกว่า “ทะลาย” หรือ “โหม่งจาก” ผลมีขนาดใหญ่ที่ขั้วผลและเล็กที่ปลายผล มีหนามแหลมสั้นที่โคนผล ตัวผลมีลักษณะสามเหลี่ยม เปลือกผลหนา มีสีน้ำตาลเข้มหรือน้ำตาลแดง
เมล็ด : 1 ผล จะมี 1 เมล็ด อยู่ถัดจากเปลือกผลที่ประกอบด้วยเนื้อผลสีขาว ด้านในกลวงมีน้ำ ซึ่งจะพบได้ขณะที่ผลยังอ่อนเหมาะสำหรับนำมารับประทาน แต่หากเมล็ดแก่มากจะมีเนื้อแข็งและเหนียวทั้งเมล็ด ซึ่งจะมีลักษณะคล้ายผลตาลแก่ ไม่นิยมนำมารับประทาน และจะร่วงลงดินหรือลอยไปกับกระแสน้ำจนถึงช่วงน้ำลดแล้วจมโคลนจนเกิดเป็นต้นจากใหม่อีกครั้ง

สรรพคุณของจาก

สรรพคุณจากใบ แก้อาการท้องร่วงเมื่อนำมาต้มแล้วดื่ม

ประโยชน์ของจาก

• ประโยชน์ของกลีบดอก เป็นส่วนผสมของชาสมุนไพรได้
• ประโยชน์ของต้นจาก ปลูกเป็นไม้ประดับริมน้ำกร่อย ริมทะเลหรือในพื้นที่ที่มีน้ำท่วมขัง เพื่อกันแนวลมและลดเสียงรบกวน เป็นไม้ประดับปลูกลงกระถางเนื่องจากผลมีความสวยงาม ในสมัยก่อนการปลูกจากถือเป็นการจับจองที่ดินด้วยการปลูกลงแขก ต้นจากที่เหลือใช้ทำเป็นเชื้อเพลิงได้
• ประโยชน์ของลูกจากอ่อนหรือผลอ่อน นำมาต้มกินกับน้ำพริก กินร่วมกับแกงไตปลา ทำเป็นแกงกะทิ ผลอ่อนผ่าเอาเมล็ดมารับประทานสดเป็นผลไม้หรือนำมาลอยแก้ว ใช้รับประทานเป็นขนมหวานหรือรับประทานร่วมกับไอศกรีม ผลอ่อนเมื่อแตกหน่อจะมีจาวที่นำมารับประทานได้
• ประโยชน์ของผลสุก นำมาทำเป็นลูกเชื่อมทานในของหวานได้
• ประโยชน์จากน้ำหวานที่ต้นจาก หรือที่เรียกกันว่า “น้ำตาลจาก” มีรสชาติเหมือนกับน้ำตาลโตนด สามารถนำไปเคี่ยวเพื่อทำเป็น “น้ำผึ้งจาก” จนเกิดเป็น “น้ำตาลปึก” เมื่อเคี่ยวต่อจะได้ “ขนมตังเม” นอกจากนั้นยังนำไปหมักเพื่อเป็น “น้ำส้มจาก” ได้เช่นกัน มีส่วนช่วยทำให้น้ำในบ่อกุ้งไม่เน่าเสียและนำไปทำเป็น “น้ำตาลเมา” ได้อีกด้วย
• ประโยชน์ของงวงจากหนุ่ม นำมาทำเป็นไม้กวาด เป็นแส้สำหรับปัดแมลงหรือแปรงล้างกระบอกตาลตอนทำน้ำตาลจากได้
• ประโยชน์ของใบ นำมาใช้ห่อขนมจาก ทำแมงดากันฝน เป็นของเล่นหรือลูกโตน ส่วนใบแก่จะเย็บแล้วนำมาใช้มุงหลังคาหรือใช้กั้นฝาบ้านได้ ทำกระแชงที่มีลักษณะคล้ายกับเต็นท์ซึ่งสามารถกันความร้อนได้ดีกว่าเต็นท์อีกด้วย หรือนำมาทำเป็นเพิงสำหรับอาศัยพักผ่อน ใช้ทำเป็นหมวกที่เรียกว่า “เปี้ยว” ใช้กันแดดกันฝนบนเรือแจว ทำฝาชีสำหรับครอบกับข้าวหรือทำเป็นฝาซึ้งสำหรับนึ่งอาหาร เพราะใบจากจะทนทานต่อความร้อนได้ดีและกันความร้อน ส่วนก้านใบที่ลิดใบแล้วใช้ทำไม้กวาดและทำเสวียนหม้อได้
• ประโยชน์ของใบอ่อน ใบอ่อนที่เพิ่งแตกยอดใช้ทำมวนบุหรี่สูบ ทำเสวียนหม้อ ตอกบิด ห่อขนมจาก ทำที่ตักน้ำเรียกว่า “หมาจาก” ซึ่งใช้สำหรับวิดน้ำในเรือเพราะหมาจากนั้นไม่กินเนื้อไม้
• ประโยชน์ของพอนจากหรือปงจาก ใช้ทำเป็นทุ่นสำหรับเกาะตอนว่ายน้ำเพื่อไม่ให้จม หรือนำไปทำเป็นของเล่นสำหรับเด็ก เช่น ทำเป็นดาบ ปืน เรือ นอกจากนี้ส่วนที่เหนือขึ้นไปเล็กน้อยของพอนจากก็สามารถนำมาตัดทำเป็นไม้ดอกตีเงี่ยงปลาสำหรับชาวประมงได้ด้วยหรือนำมาใช้ทำเป็นเชื้อเพลิงก็ได้
• ประโยชน์ของทางจาก สามารถนำมาทำปลอกสำหรับแจวเรือได้เนื่องจากมีความเหนียวแต่ไม่ทนทานเท่าไหร่ ทำตับจากแต่ใช้ได้เพียงชั่วคราวเท่านั้นเพราะไม่แข็งแรง ชาวประมงยังนำส่วนของทางจากแก่มาทำเป็นตะแกรงสำหรับย่างปลาอีกด้วย

จาก สามารถนำมาใช้ประโยชน์ได้มากกว่าที่คิด เป็นต้นที่มีน้ำหวานมาสกัดเป็นน้ำตาลได้ ส่วนประกอบจากต้นของจากนำมาแปรรูปได้ทั้งต้น มีสรรพคุณแก้อาการท้องร่วงได้ เป็นไม้ที่มักจะพบในป่าชายเลนเพราะเป็นต้นที่มักจะขึ้นริมทะเล เป็นพืชในตระกูลปาล์มชนิดหนึ่งที่เหมาะกับวิถีชาวบ้านของคนไทยในสมัยก่อนเป็นอย่างมาก

บทความที่เกี่ยวข้องเพิ่มเติม