เดื่อผา

เดื่อผา (Ficus squamosa) เป็นพืชที่อยู่ในวงศ์ขนุนที่มีผลเป็นอาหารสำหรับชาวเมี่ยนในสมัยก่อน และยังเป็นส่วนประกอบในสะตวงสำหรับพิธีสะเดาะเคราะห์ของชาวไทลื้ออีกด้วย เดื่อผาเป็นยาสมุนไพรพื้นบ้านที่สำคัญของชาวล้านนา คนไทยมักจะไม่ค่อยมีใครรู้จักสักเท่าไหร่ ในประเทศไทยมักจะพบในป่าทางภาคเหนือเป็นส่วนใหญ่ ผลของเดื่อผาจะมีขนปกคลุมแน่นซึ่งถือเป็นลักษณะเด่นอย่างหนึ่ง

รู้จักกับชื่อต่าง ๆ ของเดื่อผา

ชื่อวิทยาศาสตร์ : Ficus squamosa Roxb.
ชื่อท้องถิ่น : ภาคเหนือเรียกว่า “เดื่อน้ำ เดื่อโฮเฮ” จังหวัดน่านเรียกว่า “มะหนอดน้ำ สลอดน้ำ” ไทลื้อเรียกว่า “มะเดื่อ” ชาวกะเหรี่ยงแดงเรียกว่า “เหลาะโคเลเหมาะ” ชาวเมี่ยนเรียกว่า “เดี้ยทงเจี๊ยะ”
ชื่อวงศ์ : วงศ์ขนุน (MORACEAE)
ชื่อพ้อง : Ficus laminosa Hardw. ex Roxb., Ficus pyrrhocarpa Kurz, Ficus saemocarpa Miq.

ลักษณะของเดื่อผา

เดื่อผา เป็นพรรณไม้พุ่มที่พบในประเทศเนปาล ภูฏาน สิกขิม ตะวันออกเฉียงเหนือของอินเดีย พม่า ลาว จีนยูนนาน ในประเทศไทยพบได้มากทางภาคเหนือตามโขดหินริมน้ำ ลำห้วย ลำธาร ป่าดิบแล้งและป่าผสมผลัดใบ
ลำต้น : ลำต้นมีลักษณะตั้งตรง แตกกิ่งก้านมาก
เปลือกต้น : เปลือกต้นเรียบเป็นสีน้ำตาล ตามกิ่งอ่อนมีขนสีน้ำตาลแกมเทาขึ้นปกคลุม มีน้ำยางสีขาวขุ่น
ใบ : เป็นใบเดี่ยวออกเวียนหรือเรียงเกือบตรงข้ามกัน ลักษณะของใบเป็นรูปขอบขนานแกมใบหอกกลับ ปลายแหลมถึงเรียวแหลม โคนใบเป็นรูปลิ่มหรือมน ขอบใบเรียบ แผ่นใบมีขนทั้งสองด้าน เนื้อใบหนาคล้ายแผ่นหนัง ด้านบนมีขนสีขาวหรือสีน้ำตาลแกมดำ เส้นแขนงใบมีข้างละ 8 – 15 เส้น เส้นใบย่อยมีลักษณะคล้ายขั้นบันได ก้านใบมีขนยาวแข็งสีน้ำตาลขึ้นปกคลุม
ดอก : ออกดอกตามต้น ดอกแยกเพศอยู่ในช่อเดียวกัน ดอกมีรูปทรงเกือบกลมจนเกือบคล้ายรูปไข่กลับหรือผลลูกแพร์ มีขนยาวแข็งสีน้ำตาลแกมดำขึ้นปกคลุม มีสันตามยาว 5 สัน มีใบประดับขนาดเล็กเป็นรูปลิ่ม 3 ใบ ติดอยู่บนก้านช่อดอก ดอกร่วงได้ง่ายและมีดอกขนาดเล็กจำนวนมาก
ผล : ผลเป็นผลรวม ลักษณะของผลเป็นรูปค่อนข้างกลม เมื่อสุกจะเป็นสีเหลืองแกมดำ ผลมีขนยาวแข็งสีน้ำตาลขึ้นปกคลุม ผลย่อยเป็นแบบผลแห้ง มีเมล็ดล่อนขนาดเล็กจำนวนมาก

สรรพคุณของเดื่อผา

• สรรพคุณจากราก
  – เป็นยาแก้ลม ตามตำรายาพื้นบ้านล้านนาใช้รากเดื่อผาผสมกับเหง้าว่านน้ำและใบสะค้านมาตำให้เป็นผงเพื่อใช้ละลายกับน้ำแล้วดื่มแก้อาการ

ประโยชน์ของเดื่อผา

1. เป็นส่วนประกอบของอาหาร ในสมัยก่อนชาวเมี่ยนนำผลมารับประทาน ผลอ่อนและยอดอ่อนใช้รับประทานเป็นผักสดจิ้มกับน้ำพริก ขนมจีนและลาบได้
2. เป็นความเชื่อ ผลใช้เป็นส่วนประกอบในสะตวงสำหรับพิธีสะเดาะเคราะห์ของชาวไทลื้อ

เดื่อผา สามารถนำผลมารับประทานได้ ผลมีรสหวานและรากนำมาใช้เป็นยาสมุนไพรตามตำรายาพื้นบ้านล้านนา เดื่อผามักจะไม่ค่อยนิยมรับประทานกันเท่าไหร่ในยุคปัจจุบัน มีสรรพคุณที่โดดเด่นเลยก็คือ เป็นยาแก้ลม นอกจากนั้นยังเป็นความเชื่อที่นำผลมาใช้ในพิธีสะเดาะเคราะห์ของชาวไทลื้ออีกด้วย

บทความที่เกี่ยวข้องเพิ่มเติม

เอกสารอ้างอิง
หนังสือสมุนไพรพื้นบ้านล้านนา. (ภาควิชาเภสัชพฤกษศาสตร์ คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล). “เดื่อผา”. หน้า 113.
ระบบจัดการฐานความรู้ด้านความหลากหลายทางชีวภาพ สำนักงานความหลากหลายทางชีวภาพด้านป่าไม้ กรมป่าไม้. “เดื่อน้ำ”. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก : biodiversity.forest.go.th. [23 ธ.ค. 2014].
โครงการเผยแพร่ข้อมูลทรัพยากรชีวภาพและภูมิปัญญาท้องถิ่นบนพื้นที่สูง, สถาบันวิจัยและพัฒนาที่สูง (องค์กรมหาชน). “เดื่อผา”. อ้างอิงใน : หนังสือชื่อพรรณไม้แห่งประเทศไทย (เต็ม สมิตินันทน์). [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก : eherb.hrdi.or.th. [23 ธ.ค. 2014].
โครงการเผยแพร่ข้อมูลทรัพยากรชีวภาพและภูมิปัญญาท้องถิ่นบนพื้นที่สูง, สถาบันวิจัยและพัฒนาที่สูง (องค์กรมหาชน). “เดื่อผา, เดื่อน้ำ”. อ้างอิงใน : หนังสือชื่อพรรณไม้แห่งประเทศไทย (เต็ม สมิตินันทน์). [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก : eherb.hrdi.or.th. [23 ธ.ค. 2014].

คดสัง

คดสัง (Combretum trifoliatum Vent) มีดอกสีขาวที่ส่งกลิ่นหอมจากต้นและมีขนคล้ายเส้นไหมสีเทาแผ่ออกทำให้ดูสวยงามและโดดเด่น นิยมนำส่วนของยอดและใบอ่อนมารับประทานเป็นผักสดร่วมกับลาบหรือก้อย เป็นต้นที่มักจะพบตามบริเวณที่ชุ่มชื้น คดสังสามารถนำส่วนจากต้นมาเป็นยาสมุนไพรเพื่อแก้อาการและรักษาได้ และที่สำคัญคดสังเป็นยาพื้นบ้านของจังหวัดอุบลราชธานีด้วย

รู้จักกับชื่อต่าง ๆ ของคดสัง

ชื่อวิทยาศาสตร์ : Combretum trifoliatum Vent.
ชื่อท้องถิ่น : ภาคกลางเรียกว่า “กรด” ภาคเหนือเรียกว่า “หญ้ายอดคำ” ภาคใต้เรียกว่า “จุด ชุด สุด” จังหวัดขอนแก่นและมหาสารคามเรียกว่า “เบน เบ็น” จังหวัดอุบลราชธานีเรียกว่า “เบนน้ำ” จังหวัดนครพนมเรียกว่า “เปือย” จังหวัดสุราษฎร์ธานีเรียกว่า “ย่านตุด คดสัง”
ชื่อวงศ์ : วงศ์สมอ (COMBRETACEAE)

ลักษณะของคดสัง

คดสัง เป็นพรรณไม้เถาหรือไม้พุ่มรอเลื้อยที่มีเขตการกระจายพันธุ์จากอินเดียไปจนถึงอินโดนีเซีย ในประเทศไทยพบได้ทางภาคเหนือ ภาคตะวันออกเฉียงเหนือและภาคใต้
กิ่ง : ตามกิ่งอ่อนมีขนนุ่มสีน้ำตาลแกมเหลืองขึ้นปกคลุม เมื่อแก่ผิวจะเกลี้ยง
ใบ : เป็นใบเดี่ยวออกที่ข้อเดียวกัน 3 – 5 ใบ ลักษณะของใบเป็นรูปวงรีหรือรูปใบหอก ปลายใบแหลมมีติ่งสั้น โคนใบมนหรือค่อนข้างกลมเล็กน้อย เนื้อใบหนามัน ด้านบนค่อนข้างเกลี้ยง ด้านล่างมีตุ่มหูดหรือมีแถบของขนนุ่มสีน้ำตาลแกมเหลืองพาดขนานตามความยาวของเส้นกลางใบ เส้นใบมีประมาณ 6 – 8 คู่ มีสีน้ำตาลแดงหรือสีสนิมเหล็กและมีขนนุ่ม เมื่อแก่ผิวจะเกลี้ยงและเปลี่ยนเป็นสีดำ
ดอก : ออกดอกเป็นช่อกระจายที่ปลายยอดหรือออกตามง่ามใบ ดอกเป็นสีขาวหรือสีขาวอมเหลือง มีกลิ่นหอม กลีบเลี้ยงตอนล่างเชื่อมติดกันเป็นท่อ มีขนคล้ายเส้นไหมสีเทา ตอนบนแผ่ออกเป็นรูปถ้วยตื้น ๆ ปลายแยกออกเป็น 5 กลีบ ลักษณะของกลีบเป็นรูปสามเหลี่ยมแกมรูปไข่ มีขนหนาแน่น กลีบดอกมี 5 กลีบ มีขนนุ่มและหนาแน่น
ผล : ลักษณะของผลเป็นรูปวงรีแคบ ผิวของผลเกลี้ยง มีสีน้ำตาลดำเป็นมัน ไม่มีก้าน มีครีบปีกแข็ง 4 – 6 ปีก ผลเมื่อแห้งจะแข็ง

สรรพคุณของคดสัง

• สรรพคุณจากผล ถ่ายพยาธิไส้เดือน
  – บำรุงและรักษาเหงือก ด้วยการนำผลมาผสมกับเมล็ดข้าวโพดแล้วทำให้สุก จากนั้นนำมาปั้นเป็นยาลูกกลอนเพื่อเคี้ยวแก้อาการ
  – แก้ปากเปื่อยและเหงือกบวม ด้วยการนำผลมาต้มแล้วเอาน้ำมาอมแก้อาการ
• สรรพคุณจากทั้งต้น รักษาโรคบิด ขับพยาธิ
• สรรพคุณจากราก
  – รักษาอาการตกขาว ชำระล้างอวัยวะสืบพันธุ์ ด้วยการนำรากมาปรุงเป็นยาชง
  – แก้ฝีหนอง ด้วยการนำรากมาฝนแล้วทา
• สรรพคุณจากลำต้น
  – แก้นิ่วในไต ยาพื้นบ้านจังหวัดอุบลราชธานีนำลำต้นมาเข้ายากับแก่นมะขาม เบนน้ำ เพกาและจำปาขาว จากนั้นนำมาต้มกับน้ำแล้วดื่มเป็นยา
• สรรพคุณจากเปลือกและราก
  – ยาสมานลำไส้ แก้บิด แก้ท้องร่วง ด้วยการนำเปลือกและรากมาฝนกับน้ำซาวข้าวแล้วดื่ม
  – แก้ปวดท้อง แก้อาการจุกเสียด ด้วยการนำเปลือกและรากมาดองกับเหล้าเพื่อดื่ม

ประโยชน์ของคดสัง

เป็นส่วนประกอบของอาหาร ยอดหรือใบอ่อนนำมาทานสดเป็นผักร่วมกับลาบและก้อย

คดสัง เป็นต้นที่นำมาเป็นยาสมุนไพรพื้นบ้านของชาวอุบลราชธานี จุดเด่นของต้นอยู่ที่ดอกสีขาวที่มีขนคล้ายเส้นไหมสีเทาแผ่ออกทำให้ดูสวยงามและโดดเด่น อีกทั้งยังมีกลิ่นหอมชวนให้น่าดมอีกด้วย ในส่วนของการนำมาทานเป็นผักจะนำใบอ่อนและยอดอ่อนของต้นมาทานร่วมกับลาบและก้อย คดสังเป็นต้นที่มีสรรพคุณทางยาได้หลายส่วน มีสรรพคุณที่โดดเด่นเลยก็คือ แก้บิด ขับพยาธิ บำรุงเหงือก แก้นิ่วในไตและรักษาอาการตกขาว และที่สำคัญคือช่วยชะล้างอวัยวะสืบพันธุ์ได้ ถือเป็นต้นที่เหมาะสำหรับผู้ป่วยโรคลำไส้และผู้ป่วยที่เกี่ยวกับระบบสืบพันธุ์

บทความที่เกี่ยวข้องเพิ่มเติม

เอกสารอ้างอิง
หนังสือพจนานุกรมสมุนไพรไทย, ฉบับพิมพ์ครั้งที่ 5. (ดร.วิทย์ เที่ยงบูรณธรรม). “คดสัง”. หน้า 156-157.
ฐานข้อมูลสมุนไพร คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี. “คดสัง”. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก : www.phargarden.com. [24 ม.ค. 2015].
ผักพื้นบ้านในประเทศไทย กรมส่งเสริมการเกษตร. “เบ็น”. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก : ftp://smc.ssk.ac.th/intranet/Research_AntioxidativeThaiVegetable/. [24 ม.ค. 2015].

ก้างปลาเครือ

ก้างปลาเครือ (Phyllanthus reticulatus Poir) เป็นต้นที่มีชื่อแปลกประหลาดซึ่งมีลักษณะของผลเป็นรูปกลมแป้นฉ่ำน้ำสีแดงสด เมื่อสุกจะกลายเป็นสีดำกลมทำให้ดูโดดเด่น เป็นพืชในวงศ์มะขามป้อมที่สามารถพบได้ทั่วทุกภาคในประเทศไทย มักจะพบได้ในแกงแคหรือแกงคั่วเพราะสามารถนำยอดอ่อนของต้นมาใช้ทำอาหารได้ นอกจากนั้นยังสามารถนำมาใช้ทำยาสมุนไพรพื้นบ้านสำหรับแก้อาการได้เช่นกัน

รู้จักกับชื่อต่าง ๆ ของก้างปลาเครือ

ชื่อวิทยาศาสตร์ : Phyllanthus reticulatus Poir.
ชื่อท้องถิ่น : จังหวัดเชียงใหม่และอ่างทองเรียกว่า “ก้างปลาขาว” จังหวัดแพร่เรียกว่า “หมัดคำ” จังหวัดนครปฐมเรียกว่า “หมาเยี่ยว” จังหวัดนครราชสีมาเรียกว่า “อำอ้าย” จังหวัดสุพรรณบุรีเรียกว่า “ข่าคล่อง” จังหวัดประจวบคีรีขันธ์เรียกว่า “กระออง” จังหวัดสุราษฎร์ธานีเรียกว่า “ก้างปลาแดง” คนทั่วไปเรียกว่า “ขี้เฮียด ก้างปลาเครือ” ชาวกะเหรี่ยงแม่ฮ่องสอนเรียกว่า “ต่าคะโค่คึย สะแบรที” มีชื่ออื่น ๆ ว่า “เกล็ดปลาน้อย”
ชื่อวงศ์ : วงศ์มะขามป้อม (PHYLLANTHACEAE)

ลักษณะของก้างปลาเครือ

ก้างปลาเครือ เป็นพรรณไม้พุ่มกึ่งเถาหรือไม้ยืนต้นขนาดเล็กที่มักจะพบตามป่าดิบแล้ง ป่าเต็งรังและป่าผสมผลัดใบ สามารถพบได้ทั่วทุกภาคของประเทศไทย
กิ่ง : มีขนเล็กน้อย กิ่งมีขนาดเล็ก
ใบ : เป็นใบเดี่ยวออกเรียงสลับกัน ลักษณะของใบเป็นรูปไข่หรือรูปวงรีแกมขอบขนาน ปลายใบมนหรือหยักเว้าเล็กน้อย โคนใบมนหรือสอบ ขอบใบเกลี้ยง เส้นใบมี 5 – 9 คู่ หูใบเป็นรูปใบหอก ปลายเรียวแหลม โคนตัด เนื้อบางแห้ง
ดอก : ออกดอกเป็นช่อสั้นตามง่ามใบช่อละ 1 – 3 ดอก โดยจะออกตามใบ ห้อยลงใต้ใบ มีลักษณะเล็กเป็นทรงกลมวงรี ดอกเป็นแบบแยกเพศอยู่ในต้นเดียวกัน เพศผู้มีกลีบเลี้ยง 5 กลีบ สีเขียวอมแดง ไม่มีกลีบดอก มีเกสรเพศผู้ 5 อัน ก้านเกสรเพศผู้แยกหรือติดกัน จานฐานดอกมี 5 – 6 พู ดอกเพศเมียจะคล้ายกับดอกเพศผู้แต่มีรังไข่ 8 – 10 ช่อง มีออวุล 2 หน่วยต่อหนึ่งช่อง ก้านเกสรเพศเมียมีขนาดสั้นมาก ส่วนมากจะแยกออกเป็น 2 แฉก
ผล : ผลมีลักษณะเป็นรูปกลมแป้นฉ่ำน้ำสีแดง เมื่อสุกจะเป็นสีดำกลมโต
เมล็ด : ภายในผลมีเมล็ดประมาณ 8 – 16 เมล็ด หน้าตัดของเมล็ดเป็นรูป 3 เหลี่ยมด้านไม่เท่า

สรรพคุณของก้างปลาเครือ

สรรพคุณจากก้างปลาเครือ ช่วยคลายกล้ามเนื้อเรียบ ต้านเชื้อรา ต้านยีสต์ ลดระดับน้ำตาลในเลือด
สรรพคุณจากราก เป็นยาแก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้ไข้ ช่วยดับพิษร้อน ถอนพิษไข้ ขับพิษไข้หัวทุกชนิด แก้ไข้หวัด ไข้รากสาด ช่วยลดความร้อนในร่างกาย เป็นยาขับพิษ แก้เริม แก้งูสวัด แก้ไฟลามทุ่ง แก้ขยุ้มตีนหมา แก้ซางข้าวเปลือก แก้ฝีแดงและฝีทั้งปวง
– เป็นยาลดระดับน้ำตาลในเลือด ด้วยการนำราก 120 กรัม มาทุบให้แหลกแล้วต้มกับน้ำดื่มเช้าและเย็น
– เป็นยาแก้หอบหืด ด้วยการนำรากมาต้มกับน้ำแล้วดื่ม
สรรพคุณจากใบ
– เป็นยาแก้ไข้ เป็นยาขับปัสสาวะ แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย ด้วยการนำใบมาต้มกับน้ำดื่มเป็นยา
– เป็นยาสมานแผล ทำให้เย็นและถอนพิษฝี ด้วยการนำใบมาตำให้ละเอียดแล้วพอก
– แก้เลือดออกตามไรฟัน ด้วยการนำใบมาบดให้เป็นผงใช้ใส่แผลหรือปั้นเป็นลูกกลอนผสมกับการบูรและสารที่สกัดจากตะไคร้ต้น ทำการอมให้ละลายช้า ๆ
สรรพคุณจากผล เป็นยาฝาดสมานในระบบทางเดินอาหารและแก้อาการอักเสบต่าง ๆ
สรรพคุณจากต้น
– เป็นยาแก้บิดและแก้ท้องเสีย เป็นยาขับปัสสาวะ เป็นยาแก้น้ำเหลืองและฟอกโลหิต ด้วยการนำต้นมาต้มเอาน้ำรับประทาน

ประโยชน์ของก้างปลาเครือ

เป็นส่วนประกอบของอาหาร ยอดอ่อนนำไปใช้ประกอบอาหารประเภทแกง เช่น แกงแค แกงคั่ว เป็นต้น

ข้อมูลทางเภสัชวิทยาของก้างปลาเครือ

สารที่พบในก้างปลาเครือ พบสาร betulin, friedelan, friedelin, taraxerone
การทดลองกับสัตว์
– การทดสอบความเป็นพิษ เมื่อฉีดสารสกัดที่อยู่เหนือดินของต้นก้างปลาเครือเข้าช่องท้องของหนูถีบจักรทดลอง พบว่าขนาดที่ทำให้สัตว์ตายครึ่งหนึ่งคือ 800 มิลลิกรัมต่อกิโลกรัม
– เมื่อปี ค.ศ. 2007 ประเทศอินเดีย Kumas S และคณะได้ทำการทดลองใช้รากก้างปลาเครือในขนาด 500 และ 1,000 มิลลิกรัมต่อกิโลกรัม ในหนูทดลองที่ถูกกระตุ้นให้เป็นเบาหวานโดยใช้สาร alloxan ผลการทดลองพบว่า ขนาดยาที่เหมาะสมคือ 1,000 มิลลิกรัมต่อกิโลกรัม ที่ทำให้หนูมีระดับน้ำตาลในเลือดลดลงอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ และจากการทดลองยังพบสาร terpenoid glycoside, protein, carbohydrate, alkaloid, steroid อีกด้วย

ก้างปลาเครือ เป็นต้นที่พบได้ทั่วประเทศไทยแต่ส่วนมากคนไทยไม่ค่อยนำมาใช้สักเท่าไหร่ สามารถนำมาเป็นส่วนประกอบในอาหารจำพวกแกงได้ ทว่าเป็นต้นที่มีชื่อเรียกแปลกในหลาย ๆ ท้องถิ่นจึงทำให้จำได้ง่าย มีการทดลองฤทธิ์และสรรพคุณของก้างปลาเครือมาตั้งแต่อดีตโดยเฉพาะในประเทศอินเดีย ก้างปลาเครือมีสรรพคุณทางยาได้หลายส่วนจากต้นโดยเฉพาะส่วนของรากและใบ มีสรรพคุณที่โดดเด่นเลยก็คือ แก้ไข้ สมานแผล แก้ร้อนและลดระดับน้ำตาลในเลือด เป็นต้นที่เหมาะสำหรับคนที่เป็นโรคเบาหวานจริง ๆ

บทความที่เกี่ยวข้องเพิ่มเติม

เอกสารอ้างอิง
หนังสือสมุนไพรบำบัดเบาหวาน 150 ชนิด. (เภสัชกรหญิง จุไรรัตน์ เกิดดอนแฝก). “ก้างปลาเครือ”. หน้า 176/1.
ระบบจัดการฐานความรู้ด้านความหลากหลายทางชีวภาพ สำนักงานความหลากหลายทางชีวภาพด้านป่าไม้ กรมป่าไม้. “ก้างปลาเครือ”. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก : biodiversity.forest.go.th. [18 มิ.ย. 2015].
โครงการเผยแพร่ข้อมูลทรัพยากรชีวภาพและภูมิปัญญาท้องถิ่นบนพื้นที่สูง, สถาบันวิจัยและพัฒนาที่สูง (องค์กรมหาชน). “ก้างปลาเครือ”. อ้างอิงใน : หนังสือพืชอาหารและสมุนไพรท้องถิ่นบนพื้นที่สูง (อัปสร และคณะ). [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก : eherb.hrdi.or.th. [18 มิ.ย. 2015].
กรีนคลินิก. “ก้างปลา”. [ออนไลน์]. อ้างอิงใน : หนังสือเครื่องยาไทย (วุฒิ วุฒิธรรมเวช), พฤกษาน่าสน. เข้าถึงได้จาก : www.greenclinic.in.th. [18 มิ.ย. 2015].
ข้อมูลอ้างอิง (Source) : https://medthai.com/

บอนส้ม

บอนส้ม (Homalomena rostrata Griff) เป็นชื่อที่มักจะเรียกกันในจังหวัดปัตตานี เป็นต้นที่พบเฉพาะในภาคใต้เท่านั้น มีดอกเป็นแท่งกลมยาวสีขาวเมื่ออ่อนทำให้ดูโดดเด่นและมองหาได้ง่าย แต่เมื่อแก่จะเปลี่ยนเป็นสีเขียว สามารถนำช่อดอก ยอดอ่อนและก้านใบมาปรุงในเมนูแกงส้มหรือแกงเลียงได้ คนไทยส่วนมากคงไม่รู้จักต้นบอนส้มเนื่องจากไม่ได้พบง่ายและเป็นต้นที่อยู่ในป่าทางใต้เท่านั้น บอนส้มสามารถนำทั้งต้นมาใช้เป็นยาสมุนไพรได้

รู้จักกับชื่อต่าง ๆ ของบอนส้ม

ชื่อวิทยาศาสตร์ : Homalomena rostrata Griff.
ชื่อท้องถิ่น : จังหวัดปัตตานีเรียกว่า “บอนส้ม” ชาวมลายูนราธิวาสและมาเลย์เรียกว่า “กลาดีมาแซ้” มีชื่ออื่น ๆ ว่า “บอนหอม”
ชื่อวงศ์ : วงศ์บอน (ARACEAE)

ลักษณะของบอนส้ม

บอนส้ม เป็นพรรณไม้ล้มลุกที่พบตามที่ชื้นในป่าทั่วไปทางภาคใต้เท่านั้น
ลำต้น : ลำต้นสั้นป้อมเป็นกาบหุ้มคล้ายบอนแต่จะมีขนาดเล็กกว่า
ใบ : ลักษณะของใบเป็นรูปขอบขนานหรือรูปหอกกลับ ปลายใบเรียวแหลม โคนใบกลมหรือแคบ ขอบใบเรียบ
ดอก : ออกดอกเป็นช่อ ลักษณะของดอกเป็นแท่งกลมยาว ดอกเพศผู้จะอยู่ตอนบน ดอกเพศเมียจะอยู่ตอนล่างแต่จะมีเป็นจำนวนน้อยกว่าดอกเพศผู้หรืออาจจะมีดอกไม่มีเพศคั่นอยู่ระหว่างกลางหรืออาจจะไม่มีเลยก็ได้ ก้านช่อดอกยาว เมื่อดอกยังอ่อนอยู่จะเป็นสีขาว ดอกแก่จะเปลี่ยนเป็นสีเขียว กาบนี้จะมีลักษณะป่องออกตรงช่วงที่เป็นดอกเพศเมีย ตรงปลายจะเป็นรูปจะงอย ส่วนตรงกลางจะคอดและตอนบนแคบ

สรรพคุณของบอนส้ม

• สรรพคุณจากทั้งต้น รักษาอาการไอ เป็นยากัดเสมหะ

ประโยชน์ของบอนส้ม

เป็นส่วนประกอบของอาหาร ช่อดอก ยอดอ่อนและก้านใบนำมาลอกเปลือกออกใช้ปรุงในเมนูแกงเลียงและแกงส้ม

บอนส้ม เป็นต้นที่ขึ้นตามป่าทั่วไปในภาคใต้ทำให้พบได้ยากและไม่ค่อยมีใครรู้จัก มีลักษณะเด่นอยู่ที่ดอกซึ่งจะเป็นแท่งกลมยาวทำให้ดูเด่นขึ้นมา ส่วนมากมักจะพบบอนส้มอยู่ในพวกแกงส้มหรือแกงเลียงซึ่งสามารถนำส่วนของช่อดอก ยอดอ่อนและก้านใบจากต้นมาใช้เป็นส่วนประกอบได้ บอนส้มมีสรรพคุณทางยาได้จากทั้งต้น มีสรรพคุณที่โดดเด่นเลยก็คือ รักษาอาการไอและเป็นยากัดเสมหะ เหมาะสำหรับการรักษาลำคอโดยเฉพาะ

บทความที่เกี่ยวข้องเพิ่มเติม

เอกสารอ้างอิง
หนังสือพจนานุกรมสมุนไพรไทย, ฉบับพิมพ์ครั้งที่ 5. (ดร.วิทย์ เที่ยงบูรณธรรม). “บอนส้ม”. หน้า 414.
ผักพื้นบ้านในประเทศไทย กรมส่งเสริมการเกษตร. “บอนส้ม”. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก : ftp://smc.ssk.ac.th/intranet/Research_AntioxidativeThaiVegetable/. [30 พ.ย. 2014].

โสก

โสก (Asoka) หรือเรียกกันอีกอย่างว่า “อโศกน้ำ” เป็นไม้ยืนต้นที่มีถิ่นกำเนิดมาจากประเทศอินเดีย มักจะพบตามริมลำธารในป่าดิบแล้งและป่าดิบชื้น สามารถพบได้ทั่วทุกภาคในประเทศไทย โสกมีดอกเป็นสีแสดไปจนถึงสีแดงทำให้ดูสดใสและสวยงามจึงนำมาปลูกเป็นไม้ประดับทั่วไป ปลูกตามวัด ปลูกประดับอาคารสถานที่ ปลูกให้ร่มเงาตามสวนสาธารณะต่าง ๆ เพื่อปรับปรุงสภาพแวดล้อม เป็นต้นที่มีดอกรสหอมเปรี้ยวและเป็นยาสมุนไพรของแพทย์พื้นบ้านในอินเดียด้วย

รู้จักกับชื่อต่าง ๆ ของโสก

ชื่อวิทยาศาสตร์ : Saraca indica L.
ชื่อสามัญ : มีชื่อสามัญว่า “Asoka” “Asoke tree” “Saraca”
ชื่อท้องถิ่น : ภาคเหนือเรียกว่า “ส้มสุก” จังหวัดสุราษฎร์ธานีเรียกว่า “โสกน้ำ” จังหวัดยะลาเรียกว่า “ชุมแสงน้ำ” ชาวมลายูปัตตานีเรียกว่า “ตะโคลีเต๊าะ” ชาวมลายูยะลาเรียกว่า “กาแปะห์ไอย์” มีชื่ออื่น ๆ เรียกว่า “อโศก โศก อโศกน้ำ อโศกวัด”
ชื่อวงศ์ : วงศ์ถั่ว (FABACEAE หรือ LEGUMINOSAE)
ชื่อพ้อง : Saraca bijuga Prain

ลักษณะของต้นโสก

โสก เป็นไม้ยืนต้นไม่ผลัดใบขนาดเล็กถึงขนาดกลางที่มีถิ่นกำเนิดดั้งเดิมอยู่ในประเทศอินเดีย มีเขตการกระจายพันธุ์ในภูมิภาคอินโดจีน ลาว เวียดนามตอนใต้ คาบสมุทรมลายู สุมาตราและชวา สามารถพบได้ทุกภาคในประเทศไทย โดยจะขึ้นตามริมลำธารในป่าดิบแล้งและป่าดิบชื้น
ต้น : เรือนยอดเป็นรูปทรงกลมพุ่มทึบ แตกกิ่งก้านเป็นพุ่ม ปลายกิ่งห้อยย้อยลู่ลง เปลือกต้นเรียบเป็นสีน้ำตาลเข้มหรือแตกเป็นร่องตื้นตามยาวและตามขวางของลำต้น
ใบ : เป็นใบประกอบแบบขนนกปลายคู่ออกเรียงสลับกัน มีใบย่อยเป็นรูปวงรี รูปไข่ รูปขอบขนานหรือรูปใบหอกประมาณ 1 – 7 คู่ ปลายใบมนหรือแหลม โคนใบกลมเป็นรูปหัวใจหรือเป็นรูปลิ่ม แผ่นใบบางและเกลี้ยง ใบอ่อนเป็นสีเขียวอ่อนออกเหลือง
ดอก : ออกดอกเป็นช่อแบบช่อเชิงหลั่นตามซอกใบและที่ปลายกิ่ง ดอกเป็นสีแสดไปจนถึงสีแดง กลีบเลี้ยงเป็นหลอดเรียว บริเวณปลายแยกเป็น 4 แฉก ลักษณะของกลีบเป็นรูปไข่แกมรูปวงรีหรือรูปขอบขนาน โคนกลีบเชื่อมติดกันเป็นรูปท่อ ไม่มีกลีบดอก ดอกมีเกสรเพศผู้ 6 – 8 อัน เกสรเพศผู้ยาวพ้นจากปากหลอด รังไข่มีขนตามขอบ มักจะออกดอกในช่วงเดือนกุมภาพันธ์
ผล : ผลมีลักษณะเป็นฝักทรงแบน รูปไข่หรือรูปวงรีแกมขอบขนาน ปลายฝักเป็นจะงอยสั้น เมื่อแก่ฝักจะแตกออกเป็น 2 ซีก ฝักจะเกิดจากดอกสมบูรณ์เพศเท่านั้น โดยจะติดผลในช่วงประมาณเดือนพฤษภาคม
เมล็ด : ภายในฝักมีเมล็ดประมาณ 1 – 3 เมล็ด เมล็ดโสกมีลักษณะเป็นรูปไข่แบน

สรรพคุณของโสก

• สรรพคุณจากดอก เป็นยาบำรุงธาตุ เป็นยาแก้ไอ เป็นยาขับเสมหะ
• สรรพคุณจากเปลือกและราก แพทย์พื้นบ้านในอินเดียนิยมใช้เปลือกและรากมาปรุงเป็นยาบำรุงโลหิต

ประโยชน์ของโสก

1. เป็นส่วนประกอบของอาหาร ใบอ่อนและดอกนำมาใช้ประกอบอาหารอย่างแกงส้ม ยำหรือรับประทานเป็นผักสดจิ้มกับน้ำพริกได้
2. ปลูกเป็นไม้ประดับทั่วไป ปลูกตามวัด ปลูกประดับอาคารสถานที่ ปลูกเป็นร่มเงาตามสวนสาธารณะต่าง ๆ เพื่อปรับปรุงสภาพแวดล้อม ควรปลูกไว้ริมน้ำ
3. ใช้ในการเกษตร เป็นพืชล่อแมลง เช่น ผีเสื้อ เนื่องจากช่อดอกเป็นหลอดคล้ายดอกเข็มทำให้มีน้ำหวานมาก
4. ความเชื่อ ต้นโสกหรือ “อโศก” เป็นสัญลักษณ์ของความรักที่ไม่โศกเศร้า เป็นรักที่ไม่เห็นแก่ตัว ซึ่งในทางพุทธศาสนาจะเรียกว่า “ความเมตตา”

คุณค่าทางโภชนาการของโสก

คุณค่าทางโภชนาการของส่วนที่รับประทานได้ ต่อ 100 กรัม

โสก เป็นชื่อที่เปลี่ยนมาจาก “โศก” เพราะความหมายของโศกนั้นคือความเศร้า ดังนั้นจึงมีการเปลี่ยนมาเรียกกันว่าโสกแทน เป็นต้นที่มีดอกสีแสดหรือสีแดงทำให้ดูสวยงามและนำมาใช้ปลูกประดับสถานที่ อีกทั้งยังมีประโยชน์ในการนำมารับประทานเป็นผักและเป็นพืชล่อแมลงได้ มีคุณค่าทางโภชนาการและยังเป็นยาสมุนไพรของแพทย์พื้นบ้านในอินเดียด้วย โสกมีสรรพคุณทางยาได้หลายส่วนจากต้นโดยเฉพาะส่วนของดอก มีสรรพคุณที่โดดเด่นเลยก็คือ เป็นยาบำรุงธาตุ เป็นยาแก้ไอ เป็นยาขับเสมหะและเป็นยาบำรุงเลือด

บทความที่เกี่ยวข้องเพิ่มเติม

เอกสารอ้างอิง
หนังสือสมุนไพรในอุทยานแห่งชาติภาคเหนือ. (พญ.เพ็ญนภา ทรัพย์เจริญ). “โสก”. หน้า 186.
สำนักงานหอพรรณไม้ สำนักวิจัยการอนุรักษ์ป่าไม้และพันธุ์พืช, กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช. “โสก”. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก : www.dnp.go.th/botany/. [06 ต.ค. 2014].
หนังสือ Flora of Thailand Volume 4 Part 1. (พญ.เพ็ญนภา ทรัพย์เจริญ). “โสกน้ำ”. หน้า 97.
ฐานข้อมูลพรรณไม้ที่ใช้ในงานภูมิสถาปัตยกรรม ศูนย์ความรู้ด้านการเกษตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์. “โสกน้ำ” [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก : agkc.lib.ku.ac.th. [06 ต.ค. 2014].
มูลนิธิหมอชาวบ้าน. นิตยสารหมอชาวบ้าน เล่มที่ 310 คอลัมน์ : ต้นไม้ใบหญ้า. (เดชา ศิริภัทร). “โศก : สัญลักษณ์ของความรักจากตะวันออก”. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก : www.doctor.or.th. [06 ต.ค. 2014].
ผักพื้นบ้าน ในประเทศไทย กรมส่งเสริมการเกษตร, สถาบันวิจัยและพัฒนา มหาวิทยาลัยราชภัฏลำปาง. “อโศกน้ำ”. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก : area-based.lpru.ac.th/veg/. [06 ต.ค. 2014].
ข้อมูลอ้างอิง (Source) : https://medthai.com/

ค้อนหมาขาว

ค้อนหมาขาว (Dracaena angustifolia Roxb) หรือเรียกกันว่า “พร้าวพันลำ” มักจะพบในป่าดิบแล้งในประเทศไทย มีผลเป็นสีเหลืองส้มโดดเด่นอยู่บนต้น ค้อนหมาขาวเป็นต้นในวงศ์หน่อไม้ฝรั่งที่ผู้คนไม่ค่อยรู้จักและไม่เคยได้ยินชื่อ เป็นยาสมุนไพรที่อยู่ในตำรายาพื้นบ้าน ตำรายาพื้นบ้านล้านนาและชาวเขาเผ่าเย้า มักจะพบค้อนหมาขาวส่วนของยอดอ่อนและดอกอ่อนในรูปแบบผักหรือพบในแกงเผ็ดมากกว่ารูปแบบอื่น

รู้จักกับชื่อต่าง ๆ ของค้อนหมาขาว

ชื่อวิทยาศาสตร์ : Dracaena angustifolia Roxb.
ชื่อท้องถิ่น : จังหวัดเชียงใหม่เรียกว่า “พร้าวพันลำ” จังหวัดแพร่เรียกว่า “หมากพู่ป่า” จังหวัดลำปางเรียกว่า “ผักก้อนหมา” จังหวัดนครราชสีมาเรียกว่า “ผักหวานดง คอนแคน” จังหวัดสุรินทร์เรียกว่า “ว่านสากเหล็ก” จังหวัดชลบุรีเรียกว่า “อีกริมป่า” ชาวลัวะเรียกว่า “ดอกแก รางดอย”
ชื่อวงศ์ : วงศ์หน่อไม้ฝรั่ง (ASPARAGACEAE)

ลักษณะของค้อนหมาขาว

ค้อนหมาขาว เป็นพรรณไม้พุ่มที่พบตามป่าดิบแล้งทุกภาคในประเทศไทย
ลำต้น : มีลักษณะตั้งตรงเป็นต้นเดียวหรือแตกเป็นกอเล็กน้อย ลำต้นหนาเป็นรูปทรงกระบอก ต้นอ่อนเป็นสีเขียว เมื่อแก่จะเปลี่ยนเป็นสีเทา
ใบ : เป็นใบเดี่ยวออกเรียงสลับกันเป็นรูปดาบ มีผิวใบเรียบ ผิวใบด้านบนมีสีเขียวเข้มเป็นมัน เนื้อใบเป็นเส้นใย
ดอก : ออกดอกเป็นช่อแยกแขนงตามซอกใบและปลายกิ่ง ดอกย่อยมีจำนวนมากและมีลักษณะห้อยลง ก้านช่อดอกยาว กลีบดอกเป็นสีขาวหรือสีเหลืองอ่อน ออกดอกในช่วงเดือนมีนาคมถึงเดือนพฤษภาคม
ผล : เป็นผลสด ลักษณะเป็นรูปเกือบทรงกลม ผลอ่อนเป็นสีเขียว เมื่อสุกแล้วจะเปลี่ยนเป็นสีเหลืองหรือสีส้ม ออกผลในช่วงเดือนมิถุนายนถึงเดือนกรกฎาคม

สรรพคุณของค้อนหมาขาว

• สรรพคุณจากราก
  – แก้ไอ ชาวเขาเผ่าเย้านำรากมาต้มกับน้ำแล้วดื่มแก้อาการ
• สรรพคุณจากทั้งต้น
  – รักษาเบาหวาน ตำรายาพื้นบ้านนำทั้งต้นมาต้มกับน้ำแล้วดื่มแก้อาการ
  – แก้ไข้รากสาดและไข้กาฬ ตำรายาพื้นบ้านล้านนานำทั้งต้นมาผสมกับใบพิมเสนต้นและใบบัวบก จากนั้นบดให้ละเอียดทำเป็นยาเม็ดลูกกลอนกินหรือใช้ต้มกับน้ำแล้วดื่มแก้อาการ

ประโยชน์ของค้อนหมาขาว

1. เป็นส่วนประกอบของอาหาร ยอดอ่อนและดอกอ่อนมีรสหวานจึงนำมาลวกและต้มทานเป็นผักจิ้มกับน้ำพริกหรือนำไปปรุงอาหารอย่างแกงเลียง แกงส้ม แกงแค แกงผักรวมใส่ปลาย่าง เป็นต้น
2. ปลูกเป็นไม้ประดับ

ข้อมูลทางเภสัชวิทยาของค้อนหมาขาว

จากการทดลองกับสัตว์พบว่า เมื่อนำทั้งต้นค้อนหมาขาวที่โผล่เหนือดินมาสกัดด้วยแอลกอฮอล์นั้นสามารถยับยั้งการเกร็งตัวของลำไส้ในสัตว์ทดลองได้

ค้อนหมาขาว เป็นต้นที่มีชื่อแปลกประหลาดแต่จำได้ง่าย มักจะพบในเมนูแกงส้มหรือแกงเลียง เป็นต้นที่มีสรรพคุณทางยาสมุนไพรที่อยู่ในตำรายาของชาวเขาและชาวบ้านทั่วไป มักจะนำทั้งต้นของค้อนหมาขาวมาปรุงเป็นยา มีสรรพคุณที่โดดเด่นเลยก็คือ รักษาเบาหวาน แก้ไอ แก้ไข้รากสาดและไข้กาฬ นอกจากนั้นยังสามารถนำมาปลูกเป็นไม้ประดับได้เช่นกัน

บทความที่เกี่ยวข้องเพิ่มเติม

เอกสารอ้างอิง
หนังสือสมุนไพรพื้นบ้านล้านนา. (ภาควิชาเภสัชพฤกษศาสตร์ คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล). “ค้อนหมาขาว”. หน้า 94.
พืชกินได้ในป่าสะแกราช, สถาบันวิจัยวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีแห่งประเทศไทย (วว.). “ค้อนหมาขาว”. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก : www.tistr.or.th. [21 ม.ค. 2015].
โครงการเผยแพร่ข้อมูลทรัพยากรชีวภาพและภูมิปัญญาท้องถิ่นบนพื้นที่สูง, สถาบันวิจัยและพัฒนาที่สูง (องค์กรมหาชน). “ค้อนหมาขาว, พร้าวพันลำ”. อ้างอิงใน : หนังสือชื่อพรรณไม้แห่งประเทศไทย (เต็ม สมิตินันทน์). [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก : eherb.hrdi.or.th. [21 ม.ค. 2015].
ผักพื้นบ้านในประเทศไทย กรมส่งเสริมการเกษตร. “ค้อนหมาขาว”. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก : ftp://smc.ssk.ac.th/intranet/Research_AntioxidativeThaiVegetable/. [21 ม.ค. 2015].