อาการเจ็บหน้าอก ( Chest pain )

อาการเจ็บหน้าอก ( Chest pain ) ในกรณีนี้หมายความถึงสภาวะที่เจ็บแน่นภายใน ไม่ใช่ส่วนของเต้านมหรือทรวงอก ดังนั้นในเพศหญิงจึงต้องทำความเข้าใจและแยกแยะอาการเจ็บป่วยของตัวเองให้ชัดเจนดีเสียก่อน เพื่อให้ค้นหาสาเหตุและรูปแบบการรักษาได้อย่างถูกต้องตรงจุด อาการเจ็บหน้าอกเป็นอีกหนึ่งอาการที่พบได้บ่อยในทุกเพศทุกวัย เพราะเป็นสัญญาณของอาการเจ็บป่วยที่หลากหลาย บางครั้งเป็นเพียงอาการชั่วคราวที่ไม่ได้สื่อถึงโรคภัยใดๆ

ในขณะที่บางครั้งกลับมีอันตรายสูงมากถึงขั้นเสียชีวิตได้เลย ปัญหาก็คือผู้ป่วยมักระบุแน่ชัดไม่ได้ว่าเจ็บแน่นที่ตรงไหน ทำให้การวิเคราะห์ของทีมแพทย์ต้องเป็นไปแบบมองภาพกว้าง ร่วมกับการตรวจละเอียดด้วยเครื่องมืออื่นๆ เพิ่มเติม ก่อนจะยืนยันต้นตอของอาการเจ็บเหล่านั้นและเริ่มดำเนินการรักษาตามขั้นตอนได้

สาเหตุของ อาการเจ็บหน้าอก

เราสามารถกำหนดขอบเขตกว้างๆ ของอาการเจ็บแน่นหน้าอกได้โดยการแบ่งออกเป็น 2 กลุ่มใหญ่ คือ กลุ่มที่เกี่ยวข้องกับหัวใจซึ่งทำให้มีอาการเจ็บหน้าอกอยู่เรื่อยๆ และกลุ่มที่ไม่เกี่ยวข้องกับหัวใจและหลอดเลือดเลย ในแต่ละประเภทก็จะมีรายละเอียดดังต่อไปนี้

อาการเจ็บหน้าอก จากความผิดปกติของหัวใจและหลอดเลือด ( Cardiovascular chest pain )

หัวใจเป็นอวัยวะส่วนที่ทำงานแบบอัตโนมัติ ไม่ต้องผ่านกระบวนการคิดหรือตัดสินใจ เป็นการทำงานต่อเนื่องเรื่อยไป จนกว่าสภาพร่างกายจะเสื่อมโทรมลงเกินกว่าจะเดินหน้าระบบต่างๆ ได้ตามปกติ สิ่งที่มีผลกับการทำงานของหัวใจจึงเป็นส่วนของเลือดที่หล่อเลี้ยง ความแข็งแรงของกล้ามเนื้อ ส่วนประกอบชิ้นเล็กๆ เช่น ลิ้นหัวใจ เป็นต้น เราสามารถแบ่งย่อยอาการเจ็บหน้าอกในรูปแบบนี้ได้อีก 2 ประเภท คือ

ประเภทที่เกิดจากกล้ามเนื้อหัวใจขาดเลือด ( lschemic chest pain ) : ส่วนใหญ่สาเหตุที่ทำให้หัวใจขาดเลือดจริงๆ จะเป็นปัญหาของเส้นเลือดที่ทำหน้าที่ส่งเลือดมาเลี้ยงหัวใจ มักมีคราบไขมันจำนวนมากอุดตันหรือมีสิ่งกระตุ้นอื่นๆ ที่ทำให้เส้นเลือดตีบจนขนส่งเลือดไม่ได้

ประเภทที่ไม่ได้เกิดจากกล้ามเนื้อหัวใจขาดเลือด ( non ischemic chest pain ) : มักมีอาการอักเสบเป็นต้นเหตุหลัก เช่น เยื่อหุ้มหัวใจอักเสบ เมื่อมีการอักเสบเกิดขึ้นแล้วร่างกายไม่สามารถฟื้นฟูให้หายขาดได้ อาการเหล่านั้นก็จะยังคงอยู่ และสุ่มเสี่ยงที่จะเกิดภาวะแทรกซ้อนต่างๆ ขึ้นมา อาจเกิดการฉีกขาดของเนื้อเยื่อ อาจมีเลือดออกจากหลอดเลือด เป็นต้น

อาการเจ็บหน้าอก เป็นอีกหนึ่งอาการที่พบได้บ่อยในทุกเพศทุกวัย เป็นสัญญาณของอาการเจ็บป่วยที่หลากหลาย บางครั้งเป็นเพียงอาการชั่วคราวที่ไม่ได้สื่อถึงโรคภัยใดๆ ในขณะที่บางครั้งกลับมีอันตรายสูงมากถึงขั้นเสียชีวิตได้

อาการเจ็บหน้าอกที่ไม่เกี่ยวข้องกับความผิดปกติของหัวใจและหลอดเลือด ( Non – Cardiovascular chest pain )

ทันทีที่มี อาการเจ็บหน้าอกหลายคนจะนึกถึงโรคเกี่ยวกับหัวใจเป็นอันดับแรก เลยทำให้อาการเจ็บหน้าอกที่เกิดขึ้น สร้างความวิตกกังวลที่รุนแรงให้กับผู้ป่วยเสมอ ทั้งๆ ที่อาจจะไม่มีความเกี่ยวข้องใดๆ กับอวัยวะส่วนหัวใจและหลอดเลือดเลยก็ได้ อย่าลืมว่าในช่องอกของเรามีอวัยวะหลายส่วน หัวใจ ปอด ทางเดินอาหาร มัดกล้ามเนื้อ ดังนั้นสาเหตุของอาการเจ็บหน้าอกจึงเกิดจากความผิดปกติของอวัยวะส่วนใดก็ได้ ตัวอย่างของภาวะเจ็บหน้าอกในกรณีนี้ได้แก่

อาการอักเสบของทางเดินอาหารหรือภาวะกรดไหลย้อน : นี่เป็นหนึ่งสาเหตุที่ทำให้มีอาการเจ็บหน้าอกและแสบร้อน เนื่องจากมีกรดจากกระเพาะอาหาร ไหลย้อนขึ้นมาตามหลอดอาหาร วิธีสังเกตคือจะมีความรู้สึกว่าได้รับรสเปรี้ยวของกรดไล่ตั้งแต่ช่วงท้องขึ้นมาถึงอกและคอ อาจเจ็บท้องที่ส่วนบนหรือล่างก็ได้ หลายคนเข้าใจผิดว่าเป็นโรคหัวใจเพราะทางเดินอาหารกับหัวใจอยู่ใกล้กันมาก จึงต้องสังเกตสิ่งที่แตกต่างเล็กๆ เหล่านี้ให้ดี

โรคกระเพาะอาหาร : ดูคล้ายว่าเป็นเรื่องที่ห่างไกลจากอาการเจ็บหน้าอกมาก แต่ความจริงแล้วทุกส่วนในร่างกายก็เชื่อมโยงถึงกันทั้งหมด เมื่อมีการหดเกร็งกล้ามเนื้อบริเวณกระเพาะที่ผิดปกติ หลอดอาหารก็จะบีบตัวรุนแรงและส่งผลให้เจ็บหน้าอกได้เหมือนกัน หรือมีอาการของโรคกระเพาะและมีภาวะหลอดอาหารทะลุร่วมด้วย สิ่งที่ควรอยู่แค่ในทางเดินอาหารก็หลุดออกมา ส่งผลให้เจ็บหน้าอกได้นั่นเอง

ภาวะกระดูกอ่อนบริเวณซี่โครงอักเสบ : กระดูกอ่อนซี่โครงก็คือกระดูกตรงผนังอก เมื่อมีการอักเสบขึ้นมาด้วยสาเหตุใดก็ตาม ก็จะทำให้เกิดอาการบวม ตึง และเจ็บช่วงหน้าอกได้ ยิ่งถ้าจัดร่างกายในลักษณะที่จะกระทบกระเทือนอาการอักเสบนั้น ก็จะยิ่งเจ็บมากขึ้นหลายเท่า เช่น การนอนหงาย การไอหรือจาม เป็นต้น

ภาวะตับอ่อนอักเสบ : อาการอักเสบนี้ส่วนใหญ่จะเป็นผลมาจากนิ่วในถุงน้ำดี หรือเกิดกับคนที่ดื่มเครื่องดื่มแอลกอฮอล์เป็นประจำ เมื่อตับเริ่มอักเสบ ผู้ป่วยจะรู้สึกเจ็บหน้าอกที่ส่วนล่าง และเจ็บหนักขึ้นเมื่อตับถูกกดทับด้วยอวัยวะอื่นๆ

ภาวะลิ่มเลือดอุดตันในปอด : ไม่ว่าจะเป็นลิ่มเลือดที่เกิดจากสาเหตุใดก็ตาม เมื่อเข้าไปอุดตันปิดกั้นการเดินทางของเลือดในปอดแล้ว เนื้อเยื่อปอดก็จะค่อยๆ ขาดเลือด และเกิดอาการเจ็บหน้าอกขึ้น โดยจะเป็นการเจ็บแปลบๆ หายใจไม่สุด ถ้าเป็นหนักมากและไม่ได้รับการรักษาที่ถูกต้องก็จะมีอาการไอเป็นเลือดตามมา

ปอดบวม : ส่วนใหญ่โรคปอดบวมจะเกิดจากการติดเชื้อภายในปอด ส่งผลให้เยื่อหุ้มอักเสบ บวม และปวด อาการเจ็บหน้าอกที่เกิดขึ้น จึงเป็นไปในลักษณะของการเจ็บลึกๆ เข้าไปข้างใน มักมีไข้ร่วมด้วย

ภาวะเครียดและวิตกกังวล : ความเครียดเป็นต้นเหตุที่ทำให้เกิดอาการไม่พึงประสงค์ที่หลากหลาย รวมถึง อาการเจ็บหน้าอก นี้ด้วย เมื่อมีความเครียดเกิดขึ้น ระบบในร่างกายก็จะทำงานผิดปกติไป หัวใจเต้นเร็ว เหงื่อออกมา จังหวะการหายใจก็จะสั้นกระชั้น ร่างกายจึงได้รับออกซิเจนไม่เพียงพอ มีอาการเวียนหัวและเจ็บหน้าอกตามมา

การตรวจวินิจฉัยผู้ป่วยที่มีอาการเจ็บหน้าอก

การซักประวัติผู้ป่วย

การตรวจรักษาทุกประเภทจะเริ่มที่การซักประวัติผู้ป่วย ทั้งข้อมูลพื้นฐาน และข้อมูลที่น่าจะเป็นปัจจัยสุ่มเสี่ยงต่างๆ สำหรับการซักประวัติผู้ป่วยที่มีอาการเจ็บหน้าอกนี้ ก็จะมีองค์ประกอบสำคัญ 2 อย่างที่จะต้องเก็บข้อมูลให้ได้มากที่สุด เพื่อตีกรอบความเป็นไปได้ของสาเหตุการเกิดความผิดปกตินี้

1. ประเมินลักษณะของการเจ็บหน้าอกที่เกิดขึ้น ได้แก่ ลักษณะของอาการเจ็บ ตำแหน่งที่เกิด ช่วงเวลา ความเปลี่ยนแปลงที่สังเกตได้ อาการร่วมต่างๆ

2. ประเมินความเสี่ยงเกี่ยวกับหลอดเลือด โดยวิเคราะห์จากปัจจัยเสี่ยงเหล่านี้ วัย เพศ โรคเบาหวาน โรคไขมัน การสูบบุหรี่และประวัติของครอบครัว

ความหมายของตัวอักษรที่ใช้วิเคราะห์อาการเจ็บหน้าอก

ยิ่งทีมแพทย์สามารถเก็บข้อมูลได้มากและลึกเท่าไร ก็ยิ่งเป็นผลดีต่อผู้ป่วยมากเท่านั้น จึงมีรูปแบบการซักประวัติ OLD CAAARS ขึ้นมา ใช้เป็นแบบแผนเบื้องต้นสำหรับการวิเคราะห์และวินิจฉัยโรค มีรายละเอียดและความหมายตามตัวอักษรทั้งหมด ดังต่อไปนี้

O (Onset) : เป็นการแยกรูปแบบของ อาการเจ็บหน้าอกว่าเจ็บแบบทันทีทันใด เป็นๆ หายๆ หรือว่าเริ่มจากเจ็บเล็กน้อย แล้วเพิ่มความรุนแรงขึ้นตามเวลา เพียงแค่วินิจฉัยตามอักษรตัวแรกนี้ก็สามารถตีกรอบของอาการเจ็บได้ประมาณหนึ่งแล้ว เช่น ถ้าเจ็บแบบที่ค่อยๆ เจ็บมากขึ้นเรื่อยๆ ก็สามารถสันนิษฐานเบื้องต้นได้ว่า เสี่ยงต่อโรคหัวใจขาดเลือด ถ้าเจ็บรุนแรงแต่หายได้อย่างรวดเร็ว ก็สันนิษฐานเป็นโรคเกี่ยวกับกล้ามเนื้อหัวใจแทน เป็นต้น

L ( Location ) : ตำแหน่งการเกิดสำคัญมากต่อการระบุต้นตอของอาการเจ็บป่วยต่างๆ แต่ก็ถือว่าเป็นการยากที่จะชี้ชัดได้จริงๆ ว่าเจ็บตรงไหน เพราะผู้ป่วยส่วนมากมักไม่รู้ รู้เพียงแค่เจ็บเท่านั้น ทีมแพทย์อาจช่วยด้วยการซักถามชี้นำ ว่าเป็นแบบนั้น แบบนี้ หรือไม่

D ( Duration ) : ระยะเวลาในการเจ็บ นอกจากจะบอกว่าอาการที่เป็นอยู่น่าจะมีสาเหตุมาจากสิ่งใด ก็สามารถบอกได้ว่าระดับความรุนแรงอยู่ช่วงไหนแล้ว เช่น ถ้าการเจ็บแต่ละครั้งกินเวลาราวๆ 2-10 นาที ก็มีโอกาสสูงที่จะเป็นภาวะหัวใจขาดเลือด หรือถ้าเจ็บนานเกินกว่า 30 นาที ก็น่าจะเป็นภาวะหัวใจอุดตันฉับพลัน เป็นต้น

C ( Character ) : เป็นอีกหัวข้อหนึ่งที่ผู้ป่วยบอกได้ยาก ว่าอาการที่เป็นอยู่นั้น เจ็บในรูปแบบไหน เช่น เจ็บแปลบ เจ็บหน่วงๆ หรือเจ็บแสบร้อน แต่ทีมแพทย์ก็ละเลยไม่ได้ เพราะหลายคนเคยมีอาการป่วยมาก่อนแล้ว จึงรู้ว่าตัวเองเจ็บแบบไหน ถ้าเป็นกรณีนี้ก็จะช่วยให้ข้อมูลสำคัญได้อย่างดีทีเดียว  

A ( Aggravating factors ) / A ( Alleviating factors ) / A ( Associated symptoms ) : กลุ่มนี้เป็นการวัดว่าปัจจัยไหนบ้างที่ทำให้มีอาการเจ็บเกิดขึ้น และปัจจัยไหนบ้างที่ทำให้เจ็บเพิ่มมากขึ้นอีกระดับ อย่างเช่น ถ้ารู้สึกเจ็บหน้าอกเฉพาะเวลาที่กลืนอาหาร ก็คาดเดาได้ว่าน่าจะเกี่ยวข้องกับทางเดินอาหาร ถ้ารู้สึกเจ็บเมื่อหายใจเข้าลึกๆ ก็อาจเกี่ยวกับปอด เป็นต้น เหตุผลที่ต้องแยกเป็น A 3 ชุด ก็เพื่อการจัดกลุ่มการตรวจวัดให้เข้าใจได้ง่ายขึ้นและจำเพาะเจาะจงมากขึ้นนั่นเอง

R ( Radiation ) : รัศมีของอาการเจ็บป่วย หลายครั้งที่ผู้ป่วยไม่รู้ว่าเจ็บตรงไหนกันแน่ เพราะต้นตอของ อาการเจ็บหน้าอกได้ส่งผลกระทบต่อบริเวณใกล้เคียง เช่น เมื่อเจ็บหน้าอกจากหัวใจขาดเลือด ก็มักจะลามไปยังบริเวณคอ บ่า ไหล่ และไล่มาตามฟันกราม เป็นต้น หากชี้ชัดได้ว่ารูปแบบการขยายวงกว้างของอาการเจ็บปวดนั้นเป็นอย่างไร ก็จะระบุโรคได้ง่ายขึ้น

S ( Severity ) : เป็นการประมาณระดับความเจ็บป่วยแบบคร่าวๆ แทนการระบุแบบชัดเจนซึ่งทำได้ยาก ทั้งนี้ก็เพื่อวัดความรุนแรงของอาการ ว่าจะมีอันตรายถึงระดับไหน เป็นกรณีเร่งด่วนหรือไม่

การตรวจร่างกายและวิเคราะห์รายละเอียดอื่นๆ

เมื่อซักประวัติจนครบถ้วนแล้ว ก่อนจะเข้าสู่กระบวนการตรวจร่างกาย จำเป็นต้องแยกแยะอาการเจ็บป่วยที่รุนแรงให้ได้เสียก่อน หากกรณีไหนอันตรายถึงชีวิต ก็จะมีรูปแบบการรักษาเร่งด่วนที่แตกต่างไปจากกรณีปกติ นอกนั้นก็จะไปต่อที่ขั้นตอนการตรวจร่างกาย ในตอนนี้ทีมแพทย์จะมีคำตอบในใจบ้างแล้วจากการซักประวัติ การตรวจจึงเป็นการหาข้อมูลสนับสนุนว่าเป็นสิ่งที่คิดไว้จริงหรือไม่ และมีสิ่งใดที่ต้องรู้เพิ่มเติมอีกบ้าง เช่น ผู้ป่วยมีสภาพร่างกายที่พร้อมสำหรับการรักษาหรือไม่ ระดับของโรคประจำตัวเป็นอย่างไร เป็นต้น นั่นหมายความว่าในแต่ละคนก็จะมีวิธีการตรวจที่ต่างกันไป อาจเป็นการตรวจแบบง่ายๆ ด้วยเครื่องมือแพทย์พื้นฐาน หรืออาจเป็นการตรวจที่ต้องอาศัยห้องปฏิบัติการก็ได้

การตรวจร่างกายอย่างง่าย

• ตรวจระบบหัวใจและหลอดเลือด
• ตรวจวัดอาการของหลอดเลือดแดงเสื่อม
• ตรวจวัดอาการของ atherosclerosis หรือภาวะเปลี่ยนแปลงของผนังหลอดเลือด
• ตรวจหาสัญญาณจากสิ่งอื่นๆ   

ตรวจร่างกายด้วยห้องปฏิบัติการ

• EKG หรือการตรวจคลื่นไฟฟ้าหัวใจ

การตรวจคุณสมบัติของเลือด แบ่งย่อยออกเป็น 2 อย่าง ดังนี้ หาค่า CK และค่า CK-MB หาค่า Cardiac troponin

• การตรวจวัด Chest X-ray
• การตรวจวัด Stress Testing

จะเห็นได้ว่าอาการเจ็บแน่นหน้าอกนั้น นอกจากจะมีสาเหตุการเกิดค่อนข้างกว้าง มีการตรวจวินิจฉัยที่ละเอียด และมีเงื่อนไขในการรักษาหลายอย่างแล้ว ก็ยังเป็นอาการเจ็บที่อาจเป็นอันตรายถึงชีวิตอีกด้วย ดังนั้นเมื่อไรที่มี อาการเจ็บหน้าอกก็ควรเข้าพบแพทย์เพื่อขอคำปรึกษาที่ถูกต้อง

อ่านบทความที่เกี่ยวข้องเพิ่มเติม

เอกสารอ้างอิง

Marx JA, Hockberger RS, Walls RM, Biros MH, Danzl DF, Gausche-Hill M, Jagoda A, Ling L, Newton E, Zink BJ, Rosen P (2014). Rosen’s Emergency Medicine: Concepts and Clinical Practice (Eighth ed.). Philadelphia, PA: Elsevier/Saunders. ISBN 978-1-4557-0605-1. OCLC 853286850.

Wertli MM, Ruchti KB, Steurer J, Held U (November 2013). “Diagnostic indicators of non-cardiovascular chest pain: a systematic review and meta-analysis”. BMC Medicine. 11: 239. doi:10.1186/1741-7015-11-239. PMC 4226211. PMID 24207111.

อาการตัวเขียว

อาการตัวเขียว ( Cyanosis ) คือ อาการที่สามารถพบได้ในเวชปฏิบัติ เป็นอาการที่เนื้อเยื่อเกิดภาวะขาดออกซิเจน จึงทำให้เนื้อเยื่อเกิดการเปลี่ยนหรือมีสีที่คล้ำลง และเมื่อมีภาวะตัวเขียวเกิดขึ้นกับบริเวณเนื้อเยื่อที่อยู่ใกล้กับผิวหนังหรือเยื่อบุที่บริเวณช่องปาก เราจะสามารถสังเกตได้ว่าที่ส่วนของลำตัว ริมฝีปาก มือ เท้า เล็บจะมีการเปลี่ยนเป็นสีเขียวคล้ำ   

โดยผู้ป่วยที่เข้ารับการรักษาอาการจะมีทั้งที่เป็นแบบอาการเรื่อรังหรือแบบอาการเฉียบพลันที่จำเป็นต้องได้รับการรักษาแบบเร่งด่วน ดังนั้นเพื่อการรักษาที่การวินิจฉัยและการรักษาที่ถูกต้องแล้ว ต้องทำการซักประวัติหรือทำการตรวจร่างกาย เพราะการซักประวัติและการตรวจร่างกายจะสามารถช่วยให้แพทย์ทำการวินิจฉัยโรคได้อย่างถูกต้อง พร้อมทั้งระบุแนวทางรักษาที่ถูกต้องเหมาะสมกับผู้ป่วยภาวะตัวเขียวที่เข้ามารักษาได้

สาเหตุของอาการเขียว

อาการเขียวมีสาเหตุหลายอย่างซึ่งอาจจะเกิดขึ้นเฉพาะที่จากการฟกช้ำ พรายย้ำ โรคผิวหนัง การตีบตันของหลอดเลือดเฉพาะที่ หรือจากสาเหตุอื่นๆ หรืออาการเขียวอาจจะเกิดขึ้นทั่วร่างกายจากการขาดออกซิเจนหรือขาดอากาศหายใจ โรคปอด โรคหัวใจ ได้รับสารพิษ หรือสาเหตุอื่นๆ

1. เขียวเพราะขาดออกซิเจน (cyanosis) : เกิดจากฮีโมโกลบินอยู่ในสภาพที่ขาดออกซิเจนเป็นจำนวนมาก จึงทำให้เม็ดเลือดแดงจะเปลี่ยนจากสีแดงสดเป็นสีแดงดำ หรือสีม่วง ซึ่งอาจพบได้ทั่วร่างกายหรืออวัยวะส่วนใดส่วนหนึ่ง
2. เขียวเพราะฟกช้ำ (bruise) : เมื่อส่วนหนึ่งส่วนใดของร่างกายถูกกระทบกระแทกแรงๆ ส่วนนั้นอาจเกิดเป็นรอยฟกช้ำเห็นเป็นสีเขียวได้ เนื่องจากมีเลือดออกอยู่ใต้ผิวหนัง
3. เขียวเพราะพรายย้ำ (purpura) : พรายย้ำ คือ การมีเลือดออกใต้ผิวหนัง ซึ่งอาจเกิดจากเลือดแข็งตัวยาก เนื้อเยื่อใต้ผิวหนังไม่แข็งแรง เช่น ในคนชรา ในสตรีบางคนที่มักเป็นรอยจ้ำเขียวๆ ตามแขนขา เป็นต้น
4. เขียวเพราะสาเหตุอื่นๆ เช่น ปาน โรคผิวหนังบางชนิด ภาวะถูกพิษ เป็นต้น

การแบ่งระดับหรือประเภทของภาวะตัวเขียว ( Definition and Classification )

ภาวะตัวเขียว หมายถึง ภาวะความอิ่มตัวออกซิเจนของฮีโมโกลบินในหลอดเลือดแดงต่ำ ( Arterial oxygen desaturation ) โดยเมื่อมีภาวะตัวเขียวจะตรวจพบว่ามีค่า Arterial oxygen saturation ( SaO2 ) ต่ำกว่าร้อยละ 85หรือมีระดับปริมาณของฮีโมโกลบินที่ปลดปล่อยออกซิเจนออกไปแล้ว(Absolute level of deoxyhemoglobin)ที่กลับมาจับตัวกับคาร์บอนไดออกไซต์ ( Carbon dioxide ) โดยที่บริเวณเส้นใยกล้ามเนื้อที่ทำหน้าที่ในการรับส่งเซลล์เม็ดเลือดแดงเพื่อทำการแลกเปลี่ยนออกซิเจน ( Oxygen )กับคาร์บอนไดออกไซด์( Carbon dioxide ) หรือที่เรียกว่าบริเวณร่างแหแคปปิลารี่ ( Capillary beds ) มีค่ามากกว่า 5 g/100 mL สำหรับกรณีที่ผู้ป่วยมีภาวะซีด ( Anemia ) เมื่อทำการตรวจจอาจพบว่า ค่า Arterial oxygen saturation ( SaO2 ) มีค่าต่ำกว่า 85% แต่ผู้ป่วยยังไม่มีการแสดงภาวะเขียวออกมา เนื่องจากค่า Absolute level of deoxyhemoglobin ที่อยู่ในบริเวณ capillary bed มีค่าต่ำ ดังนั้นจึงสามารถทำการแบ่งภาวะเขียว ( Cyanosis ) ออกเป็น 2 แบบ ด้วยกัน คือ

1.อาการเขียวบริเวณส่วนกลาง ( Central cyanosis )

อาการตัวเขียว คือ ภาวะนี้เมื่อทำการตรวจร่างกายจะพบว่าร่างกายมีภาวะเขียวที่บริเวณผิวหนังและเยื่อเมือกบุ ( mucous membrane ) เช่น บริเวณลิ้น ซึ่งสาเหตุที่ทำให้เกิดภาวะ Central Cyanosis มีอยู่ด้วยกันหลายปัจจัย คือ

1.1 ภาวะความดันบรรยากาศลดลง ( Decreased atmospheric pressure ) เกิดขึ้นเมื่อต้องขึ้นไปอยู่ในพื้นที่สูง ( High Altitude ) และสามารถเริ่มพบอาการได้ที่ระดับความสูงมากกว่า 2,500 เมตรหรือ8,000 ฟุตจากระดับน้ำทะเล และที่ความสูงประมาณ 5,000 เมตรหรือ16,000 ฟุตจากระดับน้ำทะเล เมื่อทำการวัดค่า FiO2 ที่บริเวณดังกล่าวจะมีค่าประมาณ 85 mmHg ค่าออกซิเจนในถุงลมปอด ( Alveolar PO2 หรือPaO2 ) ควรมีค่าอยู่ที่ประมาณ 50 mmHg และค่าความอิ่มตัวออกซิเจนของฮีโมโกลบินในหลอดเลือดแดง ( Arterial oxygen saturation หรือ SaO2 ) มีค่าอยู่ที่ประมาณร้อยละ 75 ซึ่งจะทำให้ร้อยละ 25ของฮีโมโกบิน ( Hemoglobin ) ที่อยู่ในหลอดเลือดที่นำเลือดออกจากหัวใจ ( Arterialblood ) กลายเป็นสารอินทรีย์ที่เป็นตัวให้อิเล็กตรอน ( Reduce form ) จึงส่งผลให้ค่าความอิ่มตัวออกซิเจนของฮีโมโกลบินในหลอดเลือดแดงต่ำลง

1.2 ภาวะPulmonary Function Impaired pulmonary function

ที่การกำซาบหรือเกิดจากกระบวนการขนส่งสารอาหารของเลือดแดงจากหลอดเลือดแดงไปยังแขนงหลอดเลือดฝอยในเนื้อเยื่อ ( Perfusion ) ของไม่สามารถทำการระบายหรือ unventilated หรือ poorly ventilated areas หรือภาวะที่ผู้ป่วยหายใจลดลง ทำให้ปริมาณของคาร์บอนไดออกไซด์เพิ่มขึ้นอย่างต่อเนื่อง จึงส่งผลให้ปริมาณของออกซิเจนที่อยู่ในถุงลมปอด ( PAO2 ) มีค่าลดลง ( Alveolar Hypoventilation ) จัดเป็นสาเหตุที่ส่งผลให้เกิดภาวะเขียวได้บ่อยมาก ซึ่งภาวะตัวเขียวที่เกิดขึ้นมีการเกิดได้ 2 แบบ คือ

1.2.1 แบบเฉียบพลัน เช่น ภาวะ extensive pneumonia, pulmonary edema หรือโรคลิ่มเลือดอุดกั้นในหลอดเลือดปอด ( Pulmonary Embolism )

1.2.2 เกิดแบบเรื้อรัง เช่น ภาวะถุงลมโป่งพอง ( Emphysema ) ที่เป็นแบบเรื้อรัง ( Chronic ) มักพบว่าผู้ป่วยจะมีอาการนิ้วปุ้ม ( Clubbing of the fingers ) และการที่ร่างกายได้รับสารกระตุ้นที่ใช้ในการสร้างเม็ดเลือดเพิ่มสูงขึ้น ( Secondary Polycythemia ) ร่วมด้วย สำหรับผู้ป่วยที่เป็นโรคปอดอุดกั้นเรื้อรัง ( Chronic obstructive pulmonary disease หรือ COPD ) และ obliteration of the capillary vascular bed ที่ทำให้กระแสเลือดไม่สามารถไปหล่อเลี้ยงที่บริเวณ underventilated areas จึงไม่ทำให้เกิดภาวะ Central cyanosis

1.3 ภาวะ Shunting of systemic venous blood into arterial circuit

ที่มีสาเหตุเกิดจากโรคหัวใจพิการแต่กำเนิด ( Congenital Heart Disease ) เป็นชนิดที่มีภาวะ Central cyanosis เพราะว่าในสภาวะปกติการไหลเวียนของเลือดจะมีการไหลจากที่ที่มีความดันสูงกว่าไปสู่บริเวณที่มีความดันที่ต่ำกว่า ( higher pressure to lower pressure region ) แต่ทว่าในผู้ที่เป็นโรคหัวใจพิการแต่กำเนิด ( Congenital Heart Disease ) ที่มี right to left shunt เกิดขึ้นร่วมกับการอุดตันที่บริเวณส่วนปลาย ( obstructive lesion distal downstream to defect ) เช่น tetralogy of Fallot ( ventricular septal defect และ pulmonary outflow tract obstruction ) ซึ่งอาจมีภาวะความดันโลหิตภายในหลอดเลือดที่เข้าสู่ปอดสูง ( elevated pulmonary vascular resistance ) เกิดขึ้นร่วมได้ ดังนั้นความรุนแรงที่เกิดขึ้นจากภาวะเขียวของ tetralogy of Fallot จะมีความสัมพันธ์กับความรุนแรงของ pulmonary outflow tract obstruction ด้วย

1.4 ภาวะกลุ่มอาการไอเซนเมนเกอร์ ( Eisenmenger syndrome )

ภาวะซึ่งเกิดจากการที่ภาวะทางเชื่อมจากซ้ายไปขวาที่เกิดจากโรคหัวใจพิการแต่กำเนิดทำให้เกิดการไหลของเลือดไปยังหลอดเลือดของปอดมากจนทำให้มีความดันหลอดเลือดพัลโมนารีสูง ซึ่งเป็นภาวะ pulmonary vascular obstructive disease ที่เกิดจาก large preexisting left-to-right shunt เช่น large PDA large VSD, large ASD ที่เกิดร่วมกับภาวะหลอดเลือดในปอดมีการเปลี่ยนแปลง ( pulmonary vasculature remodeling ) ซึ่งส่งผลให้เกิดภาวะ pulmonary artery pressures สูงขึ้นได้ จึงทำให้มีค่าเท่ากับค่า systemic levels และทิศทาง ( direction ) ของ flow ส่งผลให้ร่างกายภาวะ bidirectional หรือ right to left

1.5 ภาวะ Differential cyanosis

คือ ภาวะเขียวที่เกิดขึ้นที่บริเวณกระดูกระยางค์ส่วนล่าง ( Lower Extremities ) หรือกระดูกของขามีทั้งหมด 62 ชิ้น แต่จะไม่เกิดขึ้นกับบริเวณกระดูกระยางค์ส่วนบน ( Upper Extremities ) หรือกระดูกของแขนที่มีทั้งหมด 64 ชิ้น ซึ่งภาวะเขียวนี้สามารถพบได้ในผู้ป่วยโรคโรคหลอดเลือดหัวใจเกิน ( Patent ductus arteriosus: PDA ) ที่เป็นความผิดปกติในส่วนของหลอดเลือดดักตัส-อาร์เทอริโอซัส ( ductus arteriosus ) ที่ทำหน้าที่เชื่อมระหว่างส่วนของหลอดเลือดแดงใหญ่และส่วนของหลอดเลือดปอด มีการเปิดอยู่หรือมีการปิดไม่สนิท ซึ่งมักเกิดร่วมกับภาวะความดันหลอดเลือดแดงปอดสูง ( pulmonary arterial hypertension, PAH ) ซึ่งเป็นภาวะที่ความดันเฉลี่ยของหลอดเลือดแดงในปอด ( mPAP ) มีค่าเท่ากับหรือมีค่าสูงกว่า 25 มม. หรือร่วมกับ right to left shunt ได้เช่นกัน

ภาวะความผิดปกติในเชิงคุณภาพ ( abnormal hemoglobin ) เช่น ภาวะเมทฮีโมโกลบินในเลือด ( Methemoglobinemia ), Sulfhemoglobinemia ซึ่งภาวะเขียวที่พบนั้นไม่ได้มีสาเหตุจากความผิดปกติของระบบไหลเวียน ( Circulation ) หรืออัตราการหายใจ ( Respiratory ) และเมื่อทำการตรวจร่างกายก็จะไม่พบภาวะนิ้วปุ้ม ( Clubbing of the fingers ) อีกด้วย หรือในผู้ป่วยที่เลือดมีเปลี่ยนสีเป็นสีน้ำตาล เมื่อมีการสัมผัสกับอากาศภายนอกจะเรียกภาวะที่เกิดขึ้นนี้ว่า “ Methemoglobinemia ”

อาการเขียวเมื่อทำการตรวจร่างกายจะพบว่าร่างกายมีภาวะเขียว ที่บริเวณผิวหนังและเยื่อเมือกบุ

2.อาการเขียวบริเวณส่วนปลาย ( Peripheral cyanosis )

อาการเขียวบริเวณส่วนปลาย คือ ภาวะเขียวที่เมื่อทำการตรวจร่างกายแล้วจะพบว่าพื้นที่ที่เกิดภาวะเขียวจะเกิดขึ้นเฉพาะพื้นที่ที่มีอุณหภูมิต่ำ ( cool areas ) เช่น บริเวณเนื้อใต้เล็บ ( nail beds ), จมูก ( nose ), แก้ม ( cheeks ), ติ่งหู ( earlobes ) และบริเวณผิวด้านนอกของลิมฝีปาก ( outer surface of lips ) เป็นต้น ซึ่งการนวดหรือการเพิ่มความอบอุ่นให้กับบริเวณดังกล่าวจะสามารถช่วยเพิ่มการไหลเวียนของเลือดที่บริเวณส่วนปลาย ( peripheral blood flow ) จึงช่วยลดอาการหรือทำให้ภาวะเขียวบริเวณส่วนปลายหายได้ แต่สำหรับภาวะเขียวส่วนกลาง ( Central cyanosis ) จะไม่สามารถรักษาด้วยวิธีการดังกล่าวให้หายได้ ซึ่งสาหตุของภาวะเขียวส่วนปลาย ( Peripheral cyanosis ) เกิดเนื่องจาก

2.1 การที่บริเวณหรืออวัยวะดังกล่าวมีการสัมผัสกับสิ่งขอที่มีความเย็นจัด เช่น น้ำแข็ง หิมะ เป็นต้น หรือสัมผัสกับอากาศเย็นเป็นระยะเวลานาน

2.2 ภาวะบีบตัวของหลอดเลือดหรือการตีบของหลอดเลือด ( vasoconstriction ) เนื่องจากภาวะของกลไกในการชดเชย ( compensatory mechanism ) ในกรณีที่ปริมาตรเลือดส่งออกจากหัวใจต่อนาที ( cardiac output ) มีปริมาณลดลง 

2.3 ภาวะที่เส้นเลือดมีการอุดตันของหลอดเลือดแดงจากการมีสิ่งแปลกปลอมไหลไปตามกระแสเลือดและเข้ามาอุดหลอดเลือด ( embolus )

2.4 ภาวะที่เส้นเลือดมีการบีบรัดตัว  ( arteriolar constriction ) เช่น cold induce vasospaem หรือโรคเรเนาด์ทุติยภูมิ ( Raynaud’s phenomenon ) เป็นต้น

2.5 ภาวะที่เส้นเลือดดำเกิดการอุดตันจากสาเหตุต่าง ๆ เช่น การอักเสบของหลอดเลือดดำ ( Thrombophlebitis ) เป็นต้น

ภาวะตัวเขียว หมายถึง ภาวะความอิ่มตัวออกซิเจนของฮีโมโกลบิ่นในหลอดเลือดแดงต่ำ เป็นอาการที่เนื้อเยื่อเกิดภาวะขาดออกซิเจน จึงทำให้เนื้อเยื่อเกิดการเปลี่ยนหรือมีสีที่คล้ำลง

การประเมินอาการของผู้ป่วย

การประเมินอาการของผู้ป่วยเพื่อทำการวินิจฉัยถึงสาเหตุที่ทำให้เกิดภาวะเขียวสมารถทำได้ดังนี้

1.การสอบประวัติ โดยเฉพาะ Timming of the onset of cyanosis เช่น ให้ทำการซักประวัติว่าเกิดภาวะเขียวตั้งแต่แรกเกิดหรือไม่ เพราะว่าถ้าเป็นเช่นนั้นแล้ว สาเหตุของการเกิดภาวะเขียวที่เกิดขึ้นจะเกิดเนื่องจากโรคหัวใจพิการแต่กำเนิด ( Congenital heart disease ) เป็นต้น

2.ทำการวินิจฉัยเพื่อแยกชนิดของภาวะตัวเขียวแบบ Peripheral cyanosis และแบบ Central cyanosis ออกจากกัน โดยทำการวิเคราะห์หาสาเหตุจากพยาธิสภาพของระบบหายใจ หรือระบบไหลเวียนเลือด

3.ทำการตรวจร่างกาย ซึ่งมักจะเริ่มต้นด้วยการค้นหาภาวะนิ้วปุ้ม ( Clubbing of the fingers ) เพื่อช่วยในการวิเคราะห์และหาความสัมพันธ์กับโรค Congenital heart disease with right to left shunt หรือโรคหลอดลมอุดกั้นเรื้อรัง ( pulmonary disease ) เช่น โรคฝีในปอด ( lung abscess ), การผ่าตัดทาเส้นเลือดล้างไตในปอด ( pulmonary arteriovenous fistulae ) เป็นต้น เพราะภาวะตัวเขียวแบบ Central cyanosis จะมีพบภาวะนิ้วปุ้ม ( Clubbing of the fingers ) แต่ที่ภาวะเขียวแบบ Peripheral cyanosis จะไม่สามารถพบภาวะนิ้วปุ้ม ( Clubbing of the fingers ) นั่นเอง

4.การตรวจเลือด เพื่อช่วยทำการวิเคราะห์และแยกภาวะ Methemoglobinemia และตรวจวัดค่าภาวะที่ระดับออกซิเจนในเลือดแดง ( PaO2 ) และความอิ่มตัวออกซิเจนของฮีโมโกลบิ่นในหลอดเลือดแดง ( Arterial oxygen saturation / SaO2 )

ภาวะเขียว ( Cyanosis ) หรือ ภาวะความอิ่มตัวออกซิเจนของฮีโมโกลบินในหลอดเลือดแดงต่ำ ( Arterial oxygen desaturation ) เมื่อผู้ป่วยเข้ารับการรักษาจำเป็นต้องได้รับการซักประวัติและทำการตรวจร่างกายอย่างละเอียด เพื่อเป็นแนวทางในการวินิจฉัยและแยกภาวะเขียวที่เกิดขึ้นว่าเป็น

1.ภาวะเขียวแบบส่วนกลาง ( Central cyanosis ) ที่เป็นอันตรายต่อร่างกายต้องได้รับการรักษาอย่างเร่งด่วน ไม่เช่นนั้นอาจเป็นอันตรายถึงชีวิต

2.ภาวะเขียวแบบส่วนปลาย ( Peripheral cyanosis ) ที่มีความรุนแรงน้อยกว่าภาวะเขียวแบส่วนปลาย ซึ่งสามารถรักษาด้วยการนวดหรือการเพิ่มความอบอุ่นกับบริเวณดังกล่าว อาการเขียวก็จะหายไปได้เอง

การวิเคราะห์และตรวจร่างกายจะช่วยให้แพทย์สามารถทำการแยกประเภทและทราบถึงสาเหตุที่แท้จริงของภาวะเขียวที่เกิดขึ้นว่าเกิดจากพยาธิสภาพทางระบบหายใจหรือความผิดปกติของระบบไหลเวียนเลือด ซึ่งเมื่อทราบสาเหตุแล้วจึงจะสามารถออกแบบแนวทางการรักษาที่ถูกต้องเหมาะสมกับผู้ป่วยต่อไป ดังนั้นเมื่อมีภาวะเขียวเกิดขึ้นอย่างนิ่งนอนใจและปล่อยนาน ควรรีบพาผู้ป่วยไปพบแพทย์ในทันทีเพื่อความปลอดภัยของผู้ป่วย

อ่านบทความที่เกี่ยวข้องเพิ่มเติม

เอกสารอ้างอิง

ลัลธธิมา ภู่พัฒน์ และคณะ : อาการวิทยา ฉบับพกพา : ภาควิชาอายุรศาสตร์ คณะแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, 2560.

อาการไข้

ร่างกายของคนเรามีระบบการควบคุมอุณหภูมิ ( Body Temperature Regulation ) ที่ทำการควบคุม อุณหภูมิร่างกายให้สมดุล ซึ่งระบบการควบคุมอุณหภูมิจะทำการควบคุมด้วยศูนย์ควบคุมอุณหภูมิ ( Thermoregulation center ) ศูนย์ควบคุมจะอยู่ที่บริเวณสมองไฮโปธาลามัส ( Hypothalamus ) โดยศูนย์ควบคุมจะทำหน้าเป็น thermostat ที่ทำการตั้งระบบให้กับ setpoint ที่อุณหภูมิของร่างกาย เพื่อทำการรักษาอุณหภูมิให้คงที่ และเมื่อใดที่มี อาการไข้ ( Fever ) อุณหภูมิร่างกายก็จะสูงขึ้น หรือตัวร้อน

เมื่อร่างกายเกิดความร้อนจากปฏิกิริยาที่เกิดขึ้น ( Heat Production ) ภายในร่างกายเช่น อัตราการเผาพลาญพลังงาน ( Basal metabolic rate ( BMR ) ) การสร้างกล้ามเนื้อหรือการหดตัวของกล้ามเนื้อ ( Muscular activity ) การออกกกำลังกายที่ส่งทำให้เกิดฮอร์โมน เป็นต้น ซึ่งปฏิกิริยาดังกล่าวจะทำให้อุณหภูมิของร่างกายเพิ่มสูงขึ้น เมื่อมีอุณหภูมิสูงขึ้นร่างกายจะทำการระบายความร้อนการสูญเสียความร้อน ( Heat Loss ) ที่เกิดขึ้น ด้วยการปล่อยความร้อนผ่านทางผิวหนังและทางปอด โดยการระบายออกเป็นความชื้นและไอความร้อน เช่น เหงื่อ ไอน้ำจากการหายใจ การแผ่รังสีความร้อน ซึ่งการควบคุมความร้อนจะทำการรักษาอุณหภูมิของร่างกายให้อยู่ที่ประมาณ 36-37 องศาเซลเซียสหรือ98.6 องศาฟาเรนไฮต์ ( Fahrenheit ) เนื่องจากค่าเฉลี่ยอุณหภูมิของร่างกายอยู่ที่ประมาณ 36.8± 0.4°C ( 98.2±0.7°F ) โดยอุณหภูมิต่ำสุดของร่างกายจะอยู่ที่เวลา 6.00 น. คือ 37.2°C ( 98.9°F ) และอุณหภูมิสูงสุดของร่างกายจะอยู่ที่เวลา 16.00-18.00 น. คือ 37.7°C ( 99.9°F ) จึงได้มีการกำหนดว่า ถ้าร่างกายมีอุณหภูมิสูงกว่าอุณหภูมิดังกล่าว หมายถึง “ อาการไข้ ”

ภาวะเป็นไข้ ( Fever หรือ Pyrexia ) คือ ภาวะที่อุณหภูมิของร่างกายในส่วนของ Core temperature หรือ Dee-body temperature ที่หมายถึงอุณหภูมิของอวัยวะส่วนกลางของร่างกาย เช่น หัวใจ ปอด ช่องท้อง เป็นต้น ซึ่งที่อุณหภูมิที่บริเวณนี้ คือ อุณหภูมิที่แท้จริงของร่างกายแต่ในภาวะเป็นไข้ที่บริเวณนี้จะมีอุณหภูมิสูงกว่าปกติ การที่ร่างกายมีอุณหภูมิสูงกว่าปกติหรือเป็นไข้เกิดขึ้น เนื่องจากร่างกายได้รับสิ่งแปลกปลอม เช่นเชื้อไวรัส ( Virus ) เช่น โรคหวัด โรคไข้หวัดใหญ่ โรคไข้เลือดออก โรคหัด ไข้หวัดนก อีสุกอีใส โรคมือเท้าปาก งูสวัดเริมเป็นต้นแบคทีเรีย ( Bacteria ) เช่น ไข้ไทฟอยด์ โรคไข้จับสั่น โรคฉี่หนู โรคไอกรน โรคกระเพาะปัสสาวะอักเสบ โรคไส้ติ่งอักเสบ เป็นต้น การอักเสบของเนื้อเยื่อหรืออาการเจ็บป่วยต่าง ๆ ร่างกาย เป็นต้น

หรือการที่ร่างกายมีอุณหภูมิมากกว่า 37.5°C ในช่วงเช้าและมากกว่า 37.7°C ในช่วงเย็นเนื่องจากร่างกายได้รับสิ่งแปลกปลอมเข้าไปจึ่งต้องทำการต่อต้านเชื้อโรคดังกล่าว ซึ่งการต่อต้านจะเกิดร่วมกับการเพิ่มขึ้นของจุดตั้งอุณหภูมิ ( Set Point ) ที่อยู่สมองส่วนไฮโปธาลามัส ( Hypothalamus ) ทำให้เซลล์ประสาทที่อยู่ในศูนย์ควบคุมเส้นเลือด ( vasomotor center ) ได้รับการกระตุ้นจนเกิดการตีบตันของ vasoconstriction ซึ่งเป็นการหดตัวของหลอดเลือดที่ส่งผลให้ความดันเลือดเพิ่มขึ้น เพื่อช่วยให้ร่างกายสูญเสียความร้อนทางผิวหนังลดลง จัดเป็นกระบวนการเก็บรักษาความร้อน (Heat conservation) ดังจะสามารถสังเกตได้จากเมื่อเริ่มเป็นไข้ ร่างกายจะมีอาการมือเท้าเย็น รู้สึกหนาว และมีอาการหนาวสั่น ( Ahivering ) ที่เป็นการผลิตความร้อนของร่างกายด้วยการหดตัวของกล้ามเนื้อนั่นเอง ซึ่งอาการหนาวสั่นอาจไม่เกิดขึ้นก็ได้หากร่างกายมีการสร้างอุณหภูมิที่เพียงพอต่อความต้องการ จากการเพิ่มความอบอุ่นให้กับร่างกายด้วยการห่มผ้าการใส่เสื้อหนาหรือการอยู่ในที่อากาศอุ่น

ตำแหน่งที่นิยมวัดไข้

1.ปาก ( Orally ) การวัดไข้ทางปากเป็นวิธีที่นิยมใช้กันมากเนื่องจากปฏิบัติได้ง่ายและค่าของอุณหภูมิที่วัดได้มีค่าใกล้เคียงกับอุณหภูมิแกน ( core temperature ) เหมาะสำหรับผู้ป่วยที่อยู่นิ่งและสามารถอมปรอทได้ด้วยตนเอง
2.ทวารหนัก ( Rectally )การวัดไข้ทางทวารหนักเป็นการวัดไข้ที่มีความแม่นยำค่อนข้างสูงที่สุดใช้สำหรับการวัดไข้ในทารกเด็กเล็กที่ไม่อยู่นิ่งหรือในผู้ใหญ่ที่ไม่สามารถวัดไข้ทางปากได้ปรอทไม่ได้อุณหภูมิที่วัดได้จากบริเวณทวารหนักจะมีค่าสูงกว่าอุณหภูมิที่วัดได้ที่บริเวณปากประมาณ 0.6 °C
3.แก้วหู ( By Ear ) โดยใช้เทอร์โมมิเตอร์แบบดิจิทัลทำการวัดที่ที่แก้วหูเพราะแก้วหูเป็นส่วนที่สามารถบ่งบอกอุณหภูมิของอุณหภูมิแกน ( core temperature ) ได้ดีที่สุดเพราะเป็นตำแหน่งของเส้นเลือดแดงที่นำไปหล่อเลี้ยงศูนย์ควบคุมอุณหภูมิของร่างกายนั่นเอง
4.รักแร้ ( Axillary ) เป็นตำแหน่งที่สามารถบ่งบอกอุณหภูมิร่างกายได้เหมาะสำหรับเด็กทารกแรกเกิดแต่ไม่เหมาะกับเด็กโตหรือผู้ใหญ่เพราะอุณหภูมิที่ได้จากการวัดไม่แม่นยำเท่าบริเวณปากหรือทวารหนัก

การเกิดไข้หรือภาวะไข้ที่เป็นอันตรายต่อร่างกาย

1.ภาวะไข้สูงเกิน ( Hyperpyrexia ) คือ ภาวะที่ร่างกายมีอุณหภูมิสูงกว่า 41.5 °C ( 106.7°F ) โดยที่จุดตั้งอุณหภูมิมีการเปลี่ยนแปลง เกิดเนื่องจากการติดเชื้อชนิดรุนแรง เช่น การมีเลือดออกในระบบประสาทสมองส่วนกลาง ( central nervous system hemorrhage ) เนื้องอกหรือการทำงานที่ผิดปกติของไฮโปธาลามัส ( Hypothalamus )ที่เรียกว่า “ hypothalamic หรือ central fever ” ซึ่งถ้าทำการตรวจแล้วยังไม่พบสาเหตุของอาการไข้ที่เกิดขึ้น ให้ทำการตรวจการทำงานของสมองส่วนของไฮโปธาลามัส ( Hypothalamus )
2.ภาวะตัวร้อนเกิน ( Hyperthermia ) คือ ภาวะที่ร่างกายมีความร้อนสูงขึ้นโดยที่จุดตั้งอุณหภูมิ ( Setpoint )  ที่สมองhypothalamusมีการเปลี่ยนแปลงไป ทำให้รอุณหภูมิของร่างกายเปลี่ยนแปลงนั่นเอง ซึ่งภาวะตัวร้อนเกินเกิดขึ้นเนื่องจากร่างกายไม่สามารถระบายความร้อนที่เกิดขึ้นในภายในร่างกายออกมาได้ทัน ร่วมกับการที่ร่างกายได้รับความร้อนจากการอยู่ในสภาวะแวดล้อมที่มีความร้อนสูงเกินไปจึงทำให้ร่างกายมีอุณหภูมิสูงขึ้นอย่างไม่สามารถทำการควบคุมได้ซึ่งภาวะตัวร้อนเกินไม่สามารถรักษาได้ด้วยการใช้ยาลดไข้ ดังนั้นผู้ป่วยที่เกิดภาวะตัวร้อนเกิน ( Hyperthermia )จะต้องทำการรักษาด้วยการทำการลดความร้อนภายในร่างกายให้เร็วที่สุด เพราะว่าถ้าผู้ป่วยอยู่ในภาวะตัวร้อนเกิน ( Hyperthermia ) อาจจะทำให้เสียชีวิตได้อย่างรวดเร็ว

การลดไข้ที่ดีควรทำทั้งสองวิธีร่วมกัน คือ ต้องรับประทานยาเพื่อลดไข้ควบคู่กับการลดไข้ทางกายภาพ

สาเหตุของการเกิดภาวะตัวร้อนเกิน ( Hyperthermia )

1.สารไพโรเจน ( Pyrogens ) คือ สารที่ทำการกระตุ้นให้เกิดไข้หรือสารก่อไข้ ( pyrogen ) เป็นสารพิษจากแบคทีเรีย จัดเป็นสารก่อไข้ชนิด Exogenous Pyrogens คือ สารก่อไข้ที่ร่างกายได้รับจากภายนอกหรือสิ่งแวดล้อม โดยแบคทีเรียจะทำการหลั่งสารไพโรเจน ( Pyrogen ) ออกมา เมื่อร่างกายได้รับ สารนี้จะเข้าไปกระตุ้นให้เกิดการสร้างเอนโดจีนัสไพโรเจน ( Endogenous Pyrogen )ทำให้สมองส่วนไฮโปทาลามัสทำการส่งสัญญาณไปยังศูนย์ควบคุมอุณหภูมิเพื่อให้ระบบการทำงานภายในร่างกายเกิดการทำงานมากขึ้น จึงส่งผลให้ร่างกายมีอุณหภูมิสูงขึ้น ตัวอย่างของ Exogenous Pyrogensเช่น ไลโปโพลีแซ็กคาไรด์ ( lipopolysaccharide; LPS ) ซูเปอร์แอนติเจน ( superantigens ) เป็นต้น

2.ไซโตไคน์ ( Cytokines ) คือ สารก่อไข้ที่อยู่ภายในร่างกาย สารก่อไข้ชนิดนี้เป็นส่วนหนึ่งของระบบภูมิคุ้มกันภายในร่างกายที่มีมาตั้งแต่กำเนิดโดยไซโตไคน์จะถูกสร้างขึ้นมาจากเซลล์กลืนกิน ( phagocytic cells ) ที่ได้รับการกระตุ้นจะเข้าไปเพิ่มอุณหภูมิจุดควบคุมอุณหภูมิในส่วนของสมองส่วนไฮโปทาลามัสให้สูงขึ้นตัวอย่างของไซโตไคน์ เช่น อินเตอร์ลิวคิน(interleukin ( IL-1 ),ทูเมอร์เนโครซิสแฟคเตอร์ ( tumor necrosis factor ( TNF )  ), ciliary neurotopic factor ( CNTF ) และinterferon ( IFN ) – α เป็นต้น

โดยเมื่อร่างกายมีไข้เนื่องจากprostaglandin E₂ ( PGE₂ )ที่เกิดขึ้นในบริเวณเนื้อเยื่อhypothalamuxและthird ventricle จะมีอุณหภูมิสูงขึ้น โดยเฉพาะที่บริเวณหลอดเลือดรอบโพรงสมอง ( Vntricle ) ( organum vasculosum of lamina terminalis ) เมื่อเนื้อเยื้อและหลอดเลือดที่บริเวณโพรงสมองถูกทำลาย จึงทำให้ pyrogens กระตุ้นจนเกิดเป็นไข้ โดยการที่ pyrogens ทำการกระตุ้นให้เกิดปฏิกิริยากับเอนโดทีเลียม ( Endothelium ) ของหลอดเลือดฝอย ทำให้จุดตั้งอุณหภูมิ ( setpoint ) ที่ hypothalamusมีการเปลี่ยนแปลงสูงขึ้น ทำให้ hypothalamus ทำการเพิ่มความร้อนให้กับร่างกายและลดการสูญเสียความร้อนลง จึงทำให้ร่างกายมีอุณหภูมิที่สูงขึ้นและเป็นไข้หรือกรณีที่เซลล์ประสาททำการสร้าง IL-1 TNF- αและIL-6 ขึ้นมาเอง โดยไม่ผ่านระบบไหลเวียน ก็สามารถทำให้จุดตั้งอุณหภูมิ ( setpoint ) ที่ hypothalamus เกิดการเปลี่ยนแปลงอุณหภูมิที่สูงขึ้นได้เช่นเดียวกัน ซึ่งมักมีสาเหตุมาจากการติดเชื้อหรือการมีเลือดออกในสมองนั่นเอง

การมีไข้มีทั้งข้อดีและข้อเสียรวมอยู่ด้วยกัน แต่พบว่าการเป็นไข้สามารถช่วยเพื่อความต้านทานและช่วยต่อต้านการติดเชื้อ จากการศึกษาพบว่าสัตว์หลายชนิดทำการต่อต้านการติดเชื้อด้วยการเพิ่มอุณหภูมิของร่างกายให้สูงขึ้น และเมื่อทำการศึกษาในสัตว์เลื้อยคลานยังพบอีกว่าสัตว์ที่มีอุณหภูมิร่างกายสูง มีอัตราการรอดชีวิตสูงขึ้นอีกด้วย จึงมีการสรุปได้ว่าการมีไข้สามารถช่วยลดการติดเชื้อได้ ถึงแม้ว่าการเป็นไข้จะสามารถช่วยลดการติดเชื้อได้ แต่เมื่อมีไข้เกิดขึ้นก็ถือว่าร่างกายเกิดความผิดปกติ ซึ่งไม่เป็นผลดีอย่างแน่นอน จึงต้องทำการรักษาไข้เพื่อปรับสภาพร่างกายให้เข้าสู่สภาวะปกติ ซึ่งการรักษาไข้ ( Antipyretic Therapy ) โดยเฉพาะผู้ที่มีไข้สูงหรือมีอุณหภูมิสูงกว่า 41°C นานเกินกว่า 4 ชั่วโมงจัดว่าเป็นอันตรายต่อร่างกายได้

แนวทางการรักษาไข้ผู้ป่วยที่มีภาวะตัวร้อนเกิน ( Hyperthermia )

ผู้ป่วยที่มีภาวะตัวร้อนเกิน ( Hyperthermia ) จะมีความเสี่ยงในการเสียชีวิตได้ในระยะเวลาอันสั้น ดังนั้นจึงจำเป็นต้องทำการลดอุณหภูมิของร่างกายอย่างเร่งด่วน โดยเฉพาะผู้ป่วยที่มีอายุอยู่ในช่วง 3 เดือนถึง 5 ปี ร้อยละ 14 ของผู้ป่วยที่มีภาวะตัวร้อนเกินมีความเสี่ยงที่จะเกิดการชักระหว่างที่มี อาการไข้ สูง ( febrile convulsion ) และผู้ป่วยที่เป็นโรคหัวหรือโรคปอดเมื่อมีไข้กระบวนการเมตาบอลิซึมในร่างกายจะเกิดขึ้นสูงมาก โดยเฉพาะผู้ป่วยที่เป็นไข้แบบไม่มีอาการหนาวสั้นจะยิ่งทำให้มีการเพิ่มขึ้นของการใช้ออกซิเจน ( Oxygen Consumption, VO2 )การหายใจปริมาณลมหายใจออกทั้งหมดใน 1 นาที ( respiratory minute volume ) และsympathetic tone ดังนั้นการลดไข้ในผู้ป่วยจึงมีความจำเป็นสูงมาก

วิธีการลดอาการไข้ผู้ป่วยที่มีภาวะตัวร้อน

1.การลดไข้ด้วยยา
ยาที่นำมาใช้ในการลดไข้มีอยู่ด้วยกัน 2 กลุ่มด้วยกัน ตามลักษณะกลไกการออกฤทธิ์ของตัวยาดังนี้
1.1คอร์ติโคสเตียรอยด์ ( Corticosteroid ) ยากลุ่มนี้ไม่มีฤทธิ์ในการลดไข้โดยตรง แต่ตัวยาจะเข้าไปยับยั้งการโดยปกติไม่ได้ใช้เป็นยาลดไข้แต่มีฤทธิ์ลดไข้ด้วยการยับยั้งการสังเคราะห์หรือการลอกรหัสพันธุกรรม ( transcription ) ของpyrogenic cytokines และinducible cyclooxygenase ผ่านปฏิกิริยาglucocorticoid receptor และยั้งสามารรถยับยั้งกระบวนการphospholipase A2 ที่ใช้ในการสร้างprostaglandinที่เป็นสาเหตุให้ร่างกายมีอุณหภูมิสูงขึ้น จึงสามารถช่วยลดไข้ในทางอ้อม
1.2 อะเซตามีโนเฟน ( Acetaminophen ), แอสไพริน ( aspirin ) และยาลดการอักเสบ NSAIDs
ยาในกลุ่มนี้จะทำการยับยั้งการเปลี่ยนกรดอะราคิโดนิก ( Arachidonic acid ) ไปเป็น prostaglandin ที่ช่วยส่งเสริมการอักเสบภายในร่างกาย ตัวยาจะเข้าไปยับยั้งกระบวนการOxygen Cycle ( prostaglandin Synthetase ) โดยเข้าไปยับยั้งที่ศูนย์ควบคุมอุณหภูมิของร่างกายที่บริเวณสมองส่วนไฮโปทาลามัสและยังสามารถทำการยับยั้งการอักเสบแม้จะเพียงเล็กน้อยหรือแบบอ่อนก็ตาม
2.การลดไข้ด้วยวิธีทางกายภาพ
นอกจากการลดไข้ด้วยการรับประทานยาแล้ว การลด อาการไข้ ด้วยวิธีทางกายภาพก็เป็นอีกหนึ่งวิธีที่ช่วยลดไข้อย่างได้ผลและรวดเร็ว เช่น การเช็ดตัวด้วยน้ำอุ่นหรือน้ำธรรมดา การใช้ถุงน้ำแข็ง ( ice packs ) การห่มผ้าเพิ่มความอบอุ่น ( cooling blanket ) หรือการอยู่ในที่ที่มีอากาศเย็น ซึ่งการลดไข้ด้วยวิธีเป็นการระเหยและนำพาความร้อนภายในร่างกายออกมาผ่านทางผิวหนัง การเช็ดตัวเพื่อลดไข้ควรเช็ดติดต่อกันประมาณ 3-5 นาทีต่อครั้ง และควรเช็ดย้อนแนวของขนเพื่อเปิดรูขุมขนให้ความร้อนสามารถระบายออกมาได้ดีขึ้น

การลดไข้ที่ดีควรทำทั้งสองวิธีร่วมกัน คือ ต้องรับประทานยาเพื่อลดไข้ควบคู่กับการลดไข้ทางกายภาพ เพื่อที่อุณหภูมิของร่างกายจะลดลงอย่างรวดเร็ว ส่งผลให้ภาวะเป็นไข้มีความอันตรายน้อยลง และช่วยลดความเสี่ยงในการเสียชีวิตเนื่องจากภาวะไข้ได้

ดังนั้นเมื่อเป็นไข้เพียงเล็กน้อยควรทำการดูแลรักษาเบื้องต้น ด้วยการพักผ่อนให้เพียงพอ ดื่มน้ำสะอาดในปริมาณสูงเพื่อช่วยลดความร้อน พร้อมทั้งช่วยระบายความร้อนภายในร่างกายทางปัสสาวะ และรับประทานยาลดไข้เพื่อลดอาการไข้ที่เกิดขึ้น เพื่อที่ร่างกายจะทำการสร้างภูมิต้านที่สามารถต่อต้านและขับเชื้อโรคที่เข้าสู่ร่างกายออกไปได้ แต่ถ้าผ่านไป 2-3 วัน อาการไข้ ที่เกิดขึ้นยังไม่ดีขึ้น ผู้ป่วยควรรีบไปปรึกษาแพทย์เพื่อที่จะได้รับการตรวจวินิจฉัยถึงสาเหตุของอาการไข้และรับการรักษาที่ถูก เพื่อลดความเสี่ยงในการได้รับอันตรายจากไข้ที่เกิดขึ้น

อ่านบทความที่เกี่ยวข้องเพิ่มเติม

เอกสารอ้างอิง

Northam, Jackie (7 October 2014). “Ebola Protective Suits Are In Short Supply”. National Public Radio. Retrieved 21 January 2015.

Microclimate Conditioning Systems” (PDF). US Army Natick Soldier RD&E Center. May 2007. Retrieved 2 August 2015.